KÜRTÇE
DÜZENSİZ FİİLLERİN SİSTEMATİĞİ
Bir dilde fiiller o kadar önemli yapılardır ki; sıralama,
zaman ve anlam gibi cümlenin temel yapıları fiile göre şekil alır. Fiilin formu
değiştiğinde, cümledeki zaman değişir, dolayısıyla cümlenin anlamı da değişir.
Bu yüzden fiiller bir dilin olmazsa olmazlarıdır. Ancak düzenli fiillerle
beraber, düzensiz fiiller de bir hayli fazladır. Bu sadece Kürtçe için değil,
diğer tüm diller için, dil öğreniminde karşı karşıya kalınan büyük bir
sorundur. Bu yüzden dil öğrenen insanların karşılaştıkları en büyük sorunlardan
bir tanesi düzensiz fiillerdir. Haliyle bu husus dil öğrenimini de zorlaştıran
etmenlerden bir tanesidir.
Ancak düzensiz fiillerin sayısı ne kadar fazla
olursa olsun, bu, o kadar da başıboş
oldukları anlamına gelmez. Zirâ bu düzensiz fiillerin kendi içerisinde bir
mantık ve sistematiği vardır. Bu düzensiz fiilerin yüzde sekseni belli başlı formlarla
şekillenip çekimleniyor. Peki bu fiiller hangi formlarla nasıl değişiyor ona
bakalım:
Kürtçe’de fiillerin esas dört çeşit mastar hali
var(mastar: fiiliin –mek,-mak’lı hali). –în’li
mastar hali, -andin’lı mastar hali, -in ya da –n’li mastar hali ve birleşik fiiller. –în ve –andin’lı mastar
hali olan fiiller düzenli fiillerdir. Ancak –in yada –n’li mastar
hali olan fiiller ise düzensiz fiillerdir.
Sonu –in
ile biten düzensiz fiilerde, eğer –in’den
hemen önce “t” varsa, bu fiiller
aşağıdaki formlarla çekimlenebilir. Dolayısıyla bu fiillere “tin”lı mastar hali olan fiiller demek
daha faydalı olacaktır. Kezâ Kürtçe’deki düzensiz fiillerin yüzde doksanını bu
fiiller yani “tin”lı mastar hali
olan fiiler teşkil etmektedir. Şimdiki zaman ve emir kipinde(ki emir kipi aynı
zamanda gelecek zamanın da kipiyle aynı forma sahiptir) çekimlerinde –tin düşer ve aşağıda göreceğimiz
formlara göre çekimlenirler.
·
Eğer filin kökündeki ikinci hecede “a” harfi varsa, bu harf “ê” harfi olarak değişir. Bu yapı –tin’li mastar haline sahip bütün
fiiller için geçerlidir:
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Awartin diawêre biawêre
Bijartin dibijêre bibijêre
Buhartin dibhêre bibuhêre
Guhartin diguhêre biguhêre
Hejmartin dihejmêre bihejmêre
Hinartin dihinêre bihinêre
Nihartin dinihêre binihêre
Qefaltin diqefêle biqefêle
Qeşartin diqeşêre biqeşêre
Spartin dispêre bispêre
Awartin diawêre biawêre
Bijartin dibijêre bibijêre
Buhartin dibhêre bibuhêre
Guhartin diguhêre biguhêre
Hejmartin dihejmêre bihejmêre
Hinartin dihinêre bihinêre
Nihartin dinihêre binihêre
Qefaltin diqefêle biqefêle
Qeşartin diqeşêre biqeşêre
Spartin dispêre bispêre
·
Eğer fiilin sonundaki mastar kipi olan –tin’ın hemen öncesinde(yani fiilin
kökünün son harfi) “s” harfi varsa,
bu harf “z” olarak değişir.
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Arastin diarêze biarêze
Baristin dibarize bibarize
Bihîstin dibihîze bibihîze
Gestin digeze bigeze
Guhastin diguhêze biguhêze
Heristin diherize biherize
Lîstin dilîze bilîze
Mîstin dimîze bimîze
Parastin diparêze biparêze
Peristin diperize/diperise biperize/biperise
Qevastin diqevêze/diqevêse biqevêze/biqevêse
Xwastin dixwaze bixwaze
Baristin dibarize bibarize
Bihîstin dibihîze bibihîze
Gestin digeze bigeze
Guhastin diguhêze biguhêze
Heristin diherize biherize
Lîstin dilîze bilîze
Mîstin dimîze bimîze
Parastin diparêze biparêze
Peristin diperize/diperise biperize/biperise
Qevastin diqevêze/diqevêse biqevêze/biqevêse
Xwastin dixwaze bixwaze
İstisna: Şikestin(dişikê,
bişikê) vb.
·
Eğer fiilin sonundaki mastar kipi olan –tin’ın hemen öncesinde(yani fiilin
kökünün son harfi) “ş” harfi varsa,
bu harf “j” olarak değişir.
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Avê(ş)tin diavêje biavêje
Biraştin dibirêje bibirêje
Çêştin diçêje biçêje
Gihaştin digihêje bigihêje
Guvaştin diguvêje/diguvêşe biguvêje/biguvêşe
Kevaştin dikevêje bikevêje
Kuştin dikuje bikuje
Malaştin dimalêje bimalêje
Mê(ş)tin dimêje bimêje
Qelaştin diqelêje/diqelêşe biqelêje/biqelêşe
So(ş)tin disoje bosoje
Biraştin dibirêje bibirêje
Çêştin diçêje biçêje
Gihaştin digihêje bigihêje
Guvaştin diguvêje/diguvêşe biguvêje/biguvêşe
Kevaştin dikevêje bikevêje
Kuştin dikuje bikuje
Malaştin dimalêje bimalêje
Mê(ş)tin dimêje bimêje
Qelaştin diqelêje/diqelêşe biqelêje/biqelêşe
So(ş)tin disoje bosoje
İstisna: Şuştin(dişo,
bişo) vb.
·
Eğer fiilin sonundaki mastar kipi olan –tin’ın hemen öncesinde(yani fiilin
kökünün son harfi) “f” harfi varsa,
bu harf “v” olarak değişir.
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Aşkaftin diaşkêve biaşkêve
Axaftin diaxêve/diaxive biaxêve/biaxive
Beraftin diberêve biberêve
Bişkaftin dibişkêve bibişkêve
Bizaftin dibizêve bibizêve
Heraftin diherêve biherêve
Hingaftin dihingêve bihingêve
Ke(f)tin dikeve bikeve
Nehiftin dinehive binehive
Pişaftin dipişêve bipişêve
Axaftin diaxêve/diaxive biaxêve/biaxive
Beraftin diberêve biberêve
Bişkaftin dibişkêve bibişkêve
Bizaftin dibizêve bibizêve
Heraftin diherêve biherêve
Hingaftin dihingêve bihingêve
Ke(f)tin dikeve bikeve
Nehiftin dinehive binehive
Pişaftin dipişêve bipişêve
·
Eğer düzensiz fiil sadece bir heceli ise
ve mastar kipi olan –n’nin yanındaki
harf eğer “a” veya “û” ise, -n ile beraber düşerler ve sadece sesli harf kalır. Ya da bazı
durumlarda “a” harfi “ê” harfi olarak değişir.
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Çûn diçe biçe
Bûn dibe bibe
Dan dide bide
Pan dipê bipê
Zan dizê bizê
Bûn dibe bibe
Dan dide bide
Pan dipê bipê
Zan dizê bizê
İstisna: Man(dimîne,
bimîne) vb.
Yukarıda da gördüğümüz gibi, bu formlarla, fiileri
çekimleyebilir ve fiile yeni bir form kazandırabiliriz. Ancak göz ardı
edilmeyecek bir gerçek var ki, bütün düzensiz fiilleri bu formlara göre
çekimleyemeyiz. Zaten yukarıda gördüğümüz her form için verdiğimiz birer
istisna bunun en büyük göstergesidir. Bazı fiiller var ki tamamıyla başıboş ve
hiçbir form ile çekimlenemezler. Bu yüzden Kürtçe’yi yeni öğrenen kişilerin bu
türden fiilleri ezberlemeleri gerekir.
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Anîn tîne bîne
Birin dibe bibe
Dîtin dibîne bibîne
Hatin tê bê
Kirin dike bike
Man dimîne bimîne
Birin dibe bibe
Dîtin dibîne bibîne
Hatin tê bê
Kirin dike bike
Man dimîne bimîne
Vb.
Yukarıdaki belli başlı örneklerde olduğu gibi, tam
düzensiz fiiller nasıl ki tüm dillerde varlar, Kürtçe’de de mevtutturlar.
Yukarıdaki örnekleri çoğaltabiliriz. Ancak yine de şunu belirtmek gerek ki, tam
düzensiz fiillerin sayısı, formlara göre değişen fiillere göre çok daha azdır.
Şunu yine hatırlatmakta fayda var ki, yukarıda
değindiğimiz formüller, tek tek verilen istisnalarda olduğu gibi; bazen bazı
fiilleri çekimleyemezler. Ancak unutmamalıyız ki bu form ve förmüllerle,
fiillerin yüzde seksenini çekimleyebiliriz.
Yılmaz BAĞLAR
