Kürtçe Doğru Yazımına Dâir Birkaç Anekdot-2

Bir önceki yazıda birkaç tane başlıkla Kürtçe doğru yazım hakkında bazı bilgiler vermiştik. Bu yazıda da yine yapılan belli başlı hatalara değinmek istedik.

Kî / Kê’de Yapılan hata

Kürtçede yapılan en büyük hatalardan bir tanesi de “kî/kê” konusudur. Birçok kişi “kî/kê”nin eril-dişil olduğu yanılgısına kapılarak; Kürtçe kurdukları cümlelerde eğer cinsiyet belirtmemişlerse, birbirlerinin muadilleri gibi ikisini de kullanırlar. Örneğin:

Van tiştan kî/kê dibêje?

Oysaki bu büyük bir hatadır. Zirâ ikisinin de anlamı birbirinden çok farklıdır ve zannedildiği gibi her biri bir cinsiyeti karşılamamaktadır. Bilinen yanlış anlayışa göre “kî” eril “kê” ise dişildir. Oysaki bu çok yanlış bir anlayıştır. “Kî”nin Türkçedeki karşılığı “kim”dir; “kê”nin ise Türkçedeki karşılığı “kimin, kime, kimi”dir. Tıpkı Kürtçedeki büzüşük zamirlerin sahip oldukları üç anlam gibi, “kê”nin de üç anlamı vardır. (Min= beni, bana, benim; te,= seni, sana, senin; wî/wê= onu ona, onun; ve çoğullar…) Örneğin:

Kî
Ev zilam kî ye?
Ev jin kî ye?
Kî li min digere?

Kê
Navê kê Agîd e?
Bavê kê pîrtir e?
Gundê kê mezintir e?

Kürtçede var olan ergatif yapısı zamirlerin değişimine etki eder. (Ayrıntı için bknz: Kürtçede Ergatif Yapısı) Geçişli olan fiillerde geçmiş zaman kurduğumuzda, kullandığımız zamirin tersini yani düz ise büzüşük olanını, büzüşük ise düz olanını kurmamız gerekmektedir. Aynı olay kî/kê için de geçerlidir ki kê, kî’nin büzüşük halidir. Örneğin:

Ez geriyam./ Ben gezdim(Geçişsiz fiil ve düz geçmiş zaman)
Min dît. Ben gördüm (Geçişli fiil ve ergatif geçmiş zaman)

Kî hat? /Kim geldi(Geçişsiz fiil ve düz geçmiş zaman)
Kê got? /Kim dedi( Geçişli fiil ve ergatif geçmiş zaman)

Yukarıda da gördüğümüz gibi aslında ikisi de birbirinden farklı olmasına rağmen, geçmiş zamandaki ergatif yapıda bazı durumlarda birbirinin yerine geçtiği için aynıymış yanılgısı ortaya çıkmaktadır. Ancak unutulmamalıdır ki “kî/kê” birbirinden oldukça farklı ve ikisi kesinlikle eril-dişil değillerdir. Zaten “kim/kime,kimi,kimin” yapılarında eril dişil olayı Kürtçe için söz konusu değildir.

Kürtçede tarihlerin yazılımı

Bütün dünya dillerindeki kendi haslık gibi, Kürtçede de kendine has yapılar söz konusudur. Bu yapılardan bir tanesi ise tarihlerin yazılımıdır. Türkçede herhangi bir eke ihtiyaç duymadan öne günü ve sonrasında da ayrı olarak ayı yazmak yeterlidir (Örn: 1 Ocak). İngilizcede de bu Ocağın birinci günü olarak zikredilir. Bu dillerde olduğu gibi Kürtçede de tarihlerin yazılımı farklıdır. Ancak çoğu insan Kürtçedeki tarihleri Türkçeden motamot bir çeviri ile yazarlar ki bu çok yanlıştır. Örneğin:

Yek Gulan / 1 Mayıs
Bîst û Yek Adar / 21 Adar
Bîst û Heş Adar / 28 Adar

 Kürtçede tarihler veqetandek yani tamlama ekleri ile elde edilir. Buna göre Kürtçede tarihlerin yazılımın formülü şudur: “………ê  …………ê”. İlk kısma gün yazılır ikinci kısma ise ay yazılır. Örneğin:

Yekê Gulanê / 1’ê Gulanê
Bîst û Yekê Adarê / 21’ê Adarê
Bîst û Heştê Adarê / 28’ê Adarê

Ay, gün ve yıl şeklinde tarihi yazacağımız zaman, “ay”ın sonuna da veqetandek getirerek (ki bu dişil veqetandek yani “a” ile olur) yıla bağlarız ve yılın sonuna da çoğul olduğunu belirtmek için bir “an” eki getiririz. Örneğin:

Yekê Gulana Du Hezar û Sêzdehan / 1’ê Gulana 2013’an
Bîst û Yekê Adara Du Hezar û Sêzdehan / 21’ê Adara 2013’an
Bîst û Heştê Adara Du Hezar û Sêzdehan / 28’ê Adara 2013’an

Yukarıdaki tarih yazımı doğru ve Kürtçenin kendine has yapısına uyan bir yazımdır.

Tekrar sayısını belirten “-ıncı, -inci” eklerinin yazımı

Tekrar belirten bu ekleri açıklamak için küçük bir örnek verelim önce. Örneğin:

1’inci BDP Kongresi / Birinci BDP Kongresi

Yukarıda verdiğimiz örnekte olduğu gibi bu “-ıncı, -inci” tekrar belirten eklerdir. Yine Türkçede olduğu gibi diğer bütün dillerde kendine has yapılarla belirtilir. Kürtçede “-ıncı,-inci” ekinin karşılığı “-emîn”dir. Bu eki getirdiğimiz kelimeye tekrar sayısı anlamını da eklemiş oluyoruz. Örneğin:

Asta Yekemîn / Birinci Seviye
Rêza şeşemîn / Altıncı sıra

Yukarıda dikkatinizi çeken ilk şeylerden bir tanesi muhtemelen Kürtçedeki tamlamaların Türkçedeki tamlamaların tersi şeklinde oluşudur. İşte bizim de değineceğimiz esas konumuz da budur. Çünkü Kürtçede tamlamalar Türkçede yazılan tamlamaların tam tersidir ve tekrar sayısı belirten eklerde buna tâbidir. Ancak bir çok Kürt kurumu da dahil olmak üzere, Kürtçe bilen çoğu kişi bu tekrar sayısı belirten eki doğru yazıp, sıralama hatası yapmaktadır. Bu hata da tekrar sayısı belirten sayının tıpkı Türkçedeki gibi başa yazılmasıdır. Örneğin:

Duyemîn Kongreya BDP’yê / 2’emîn Kongreya BDP’yê

Ancak bu çok büyük bir yanlıştır. Kezâ Kürtçedeki tamlamaların veqetandeklerle bağlandığını ve Türkçeye çevrildiği zaman ters işlediğini hesaba katarsak, bu tekrar belirten sayıların da bu kurala tâbi olmaları gerekir. “İkinci BDP Kongresi” kendi başına bir tamlamadır. Ne kongresi diye sorduğumuzda “BDP Kongresi” cevabını alırız ki bu da isim tamlamasıdır. Burada hata yok herkes “Kongreya BDP’yê” diye çevirecektir. Ancak kaçıncı diye sorduğumuzda yine cevap  almaktayız ki bu da sıfat tamlamasıdır. Dolayısıyla olması gereken:

Kongreya BDP’yê ya Duyemîn / Kongreya BDP’yê ya 2’emîn’dir

Tekrar sayısı belirten sayıya vurgu yapmak için mi başka bir şey için mi başa yazma gereği duyuluyor bilinmez ama başa yazılma hali Kürtçenin öz yapısına uyan bir hal değildir. Ve maalesef bir çok Kürt kurumu da bu hataya düşmektedir.

“Ji….re” edatının kullanımındaki hatalar

“ji….re” edatı esasında Türkçedeki “-e, -a” yönelme halinin karşılığıdır. Zirâ hatanın yapılma sebebi de buradaki yönelme halinin, Türkçe kurulan cümlelerdeki tüm yönelme halleriyle kullanılabileceğidir. Oysaki bu edat kısıtlı bir “-e,-a” yönelme halidir. Peki, nedir bu kısıtlı yönelme halinden kastımız: Türkçede de var olan bir yapıdır aslında. Bir iki istisna hariç, bu edat “için” manasındaki bir “-e,-a” yönelme halidir. Örneğin:

Eve alışveriş yapıyorum /Aslında ‘ev için alışveriş yapıyorum’dur.
Sana hediye aldım / Aslında ‘senin için hediye aldım’dır.

Yukarıdaki Türkçe örneklerde de gördüğümüz gibi bu edatı bu tür durumlar için kullanabiliriz. Örneğin:

Ez ji malê re nan dikirim / Eve ekmek alıyorum = Ev için ekmek alıyorum
Ez ji te re diyariyekê tînim /Sana bir hediye getiriyorum = Senin için bir hediye getiriyorum
Tu ji wan re stran dibêjî / Sen onlara şarkı söylüyorsun = Sen onlar için şarkı söylüyorsun

Yukarıdaki örneklerde de gördüğümüz gibi, bu edat kısıtlı bir şekilde sadece “için” manasında kullanılıyor. Ancak her yapının olduğu gibi, bunun da birkaç istisnası vardır. Misal “gotin” yani söylemek fiilini bu edatla kullanırız ki Kürtçede bir çok fiil çeşitli edatların yardımıyla kullanmak durumundayız. Örneğin:

Ez ji we re dibêjim / Size söylüyorum

                                                                     

                                                                                Yılmaz Bağlar