Kürtçe’de Noktalama İşaretleri

Kürtçe’de Noktalama İşaretleri

Noktalama işaretleri, dünyanın tüm dillerinde çok önemli bir konudur. Günlük dilde, noktalamaların görevini, yaptığımız vurgular yerine getirir. Ancak yazı dilinde, vurgu yapılamadığı için, bu görevi noktalamalar yerine getirir.

Noktalama işaretlerinin tarihi, Romalı tarihçi Aristophanes ile başlayıp ve bu dönemden itibaren artarak kullanılamaya başlanmıştır. 16. yy. yani matbaanın icadından sonraki dönemde, düzenli bir şekilde kullanılmaya başlandı. Ancak tam anlamıyla, 19. yy. itibari ile bir sistematiğe bağlanıp, hemen hemen dünyadaki tüm alfabelerde kullanılmaya başlandı. Halen dünyada, gramer konuları içerisinde, en önemli konulardan biri olarak öğretiliyor.

İnsanlar, duygu ve hislerini doğru ifade edebilmek ve karşındakine aktarabilmek için, bu işaretleri bilmek zorunda.

Noktalama işaretleri ile insanlar; düşüncelerini daha açık ifade edebilir, daha kolay okuyabilir, anlayabilir ve yanlış anlamalardan uzak durabilir, tonaj ve vurguları daha sağlıklı yerine getirebilirler.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, noktalama işaretleri dünyadaki tüm dillerde ehemmiyetli bir husustur. Ancak bu işaretler, Kürtçe’de sağlıklı bir biçimde kullanılmıyor. Hatta bazen tamamen kullanılmadığı durumlar bile oluyor. Kürtçe yazan yazarlar, bu işaretleri ya eksik kullanıyor ya da, nokta dışında, hemen hemen hiç kullanmıyorlar. Doğrusu bu husus, Kürtçe için büyük bir eksikliktir.

Kürtçe’nin yazı dilinde daha yeni bir dil olduğu, şüphesiz bir gerçektir. Kürtçe grameri daha yeni yeni oturuyor. Ancak, en başta bu konunun tam oturması lazım. Çünkü hal-i hazırda Kürtçe yazılan ve Kürtçe’ye çevrilen yazılar, noktalama işaretlerinden yoksun bir şekilde yazılıyor ve çevriliyor. Bundan dolayı, Kürtçe yazılan yazılarda ciddi bir anlam kargaşası meydana geliyor. Kürtçe’de bunun önüne geçebilmek için, noktalama işaretlerinin düzgün ve olması gerektiği gibi kullanılması gerek. Noktalamaların eksik kullanılması, Kürtçe yazılan yazılar için büyük bir eksikliktir. Bu sebeple, Kürtçe bilen herkesin bu konuya tam anlamıyla vakıf olmaları gerekmektedir.

O halde aşağıda bu konu üzerinde durup, noktalamaların nasıl kullanıldığına bakalım. Aşağıda daha çok; nokta, virgül, noktalı virgül, iki nokta ve ünlem gibi en çok hata yapılan, eksik veyahut hiç kullanılmayan işaretleri inceleyeceğiz. Bu işaretlerden bilhassa virgülün ( , ) kullanımına dikkat edilmesi gerekir.

İşaretler

1)      Nokta İşareti ( . )

a)      Kesin hüküm veren yani tamamlanmış olan cümlelerin sonunda kullanılır.

Ez baş im.
Payîz hat.

b)      Kısaltılmış olan kelimelerin sonunda kullanılır.

Dr., Kur., Îng., Tr., hwd

c)      Saatleri belirten rakamların arasında kullanılır.

12.37, 15.00, 20.30 hwd.

d)     Tarihlerin arasında kullanılır.

05.05.2005, 10.10.2012 hdw.

2)      Virgül İşareti ( , )

a)      Birbiri ardında sıralanmış kelime ve kelime gruplarından sonra kullanılır.

Min xwe li malê, li derve, li kargehê û li ba hevalan herdem tenê hîs dikir. Çimkî jiyana ku min dijî, tenê bû.

b)      Sıralı cümlelerin arasında kullanılır.

Em çûn, me dît û em hatin.

c)      Cümlelerde, vurgu yapılması istenen yerde kullanılır.

Rûmet, ne tiştekî bi pere tê kirîn ku li ba her kesî hebe.

d)     Kürtçe’de yanlış bir anlama vesile olmamak için “dema” kelimesinin arkasına veya, eğer “dema” terkip ise, terkibinin arkasına konulmak zorunda. Zirâ bu söz, “dem” kelimesinden gelmekte ve “dema” yapıldığında ortaya, sanki veqetandek ile teşkil edilmiş gibi bir anlam çıkmaktadır. Bu neticeyle hemen ardından gelen kelimeye bağlanma gibi bir hata yapılmaktadır. Bu da ortaya ciddi bir anlam kargaşası çıkarmaktadır. Aşağıda bahsettiğimiz hususu kıyasla görelim:

Dema min, xweş bû. 
Dema, min ew dît.

Görüldüğü gibi birinci cümlede veqetandek var ve “Dema min” bir terkiptir. Ancak ikinci cümlede ise “Dema” kelimesi bir bakıma İngilizce’deki “when” kelimesinin gördüğü görev, Türkçe’de ise “-iken” “-dığında” manası veren bir anlama sahiptir. Bu söz gibi “gava”, “çaxa” ve “wexta” sözleri de aynı anlam ve kullanıma sahiptir.

e)      Kürtçe’de, cümlede bir kimseyi tanıtırken veya bir şeyi açıklarken, ayrı yazılması gereken veqetandekler(a, ê, ên)’den hemen önce ve açıklama cümlesi bittikten sonra da virgül konulmalıdır.

Mehmet Ûzûn, ê ku pêşengekî Edebiyata Nûjen a Kurdî, xwedî gelek kitêbên hêjayî ye.

f)       Hitap ve çağrı ifade eden kelimelerden sonra kullanılmalıdır.

Hevalên hêja, hûn hemû bi xêr hatin.

g)      Şart cümlelerinde virgül, ilk cümle yani koşulun geçtiği cümlenin sonunda kullanılmak zorunda.

Eger tu ê werî, ez ê ji bo te cih bigirim.
Heke em dixwazin dereng nemînin, divê em amadekariyên xwe bikin.

3)      Noktalı Virgül

a)      Şekil ve mana itibari ile birbirine benzeyen cümlelerde, nokta yerine kullanılabilir. Bu tür cümlelerde eğer nokta kullanılmıyorsa, cümleler bir bağlaç ile bağlanmak zorunda. Ancak bağlacın da kullanılmaması halinde, noktalı virgül ile iki cümle birbirinden ayrıştırılır.

Ka em xwarin bixwin; xwarin amade ye. (çimkî)
Em derkevin derve; hewa îro xweş e. (ji ber ku)

b)      Virgül ile birbirinden ayrılmış olan kelime grupları ve cinslerin arasına konulur.

Ez ji fêkiyan ji tû, zebeş û hinaran; ji sewzeyan jî ji bexdenûs, kartol û keleman hez dikim.

c)      Cümlenin öznesinin, virgülle ayrılmış olan diğer kelimelere karışmaması için, özneden hemen sonra noktalı virgül kullanılması lazım.

Rojhat; ji Hogir, Hêlîn û Şîlanê mezintir e.

Şiyar; Adar, Nûjen û Delalê nas dike.

d)     Elemanları arasında virgül kullanılan cümlelerin arasında, kullanılmak zorunda.

Eger tu dixwazî werî, tu dikarî bê; lê em ê zû vegerîn.

4)      İki Nokta İşareti ( : )

a)      Çoğunlukla, açıklamaların kullanıldığı yerlerde kullanılır.

Rojname: Nameya ku her roj bi nûçeyên rojane derdikeve.
Pênûs: Tiştê kup ê nivîs tê nivîsandin.

b)      Cümlede eğer bir başka cümle alıntılanıyorsa, alıntı cümlesinden hemen önce kullanılır.

Hat ba min û got: “Ez, ji zû ve ye te nabînim.”
Herdem serê peyva wê ev e: Rûmet

c)      Örrnekleme yapılacak olan yerlerde kullanılır.

Gelek zaravayên zimanê Kurdî hene. Ev jî: Kurmancî, Dimilî, Soranî, Goranî hwd. ne.

5)      Ünlem İşareti ( ! )

a)      Haykırış, korku, heyecan, şaşkınlık, şaşkınlık vb. seslenme ve hitap bulunan kelime veya cümlelerde kullanılır.

Bavo! Dayê! Xalo! Apo! Bra! Xwişkê! Heval! Dotmamê! Pismam!

Gundîno! Bajarîno! Kurdino!

Êdî bes e! Îca ev nebû! Hawar!

                                                                                  Mamoste Yılmaz Bağlar