Sîstematîka Lêkerên Xwerû Yên Kurdî

SÎSTEMATÎKA LÊKERÊN XWERÛ YÊN KURDÎ

 

Lêker saziyên ewqas girîng in ku rêz, dem û wate hemû saziyên rêzan li gorî lêkeran çêdibe. Forma lêkeran biguhere, dem diguhere û wate diguhere. Wê demê lêker di rêzan de saziyên girîng in. Lê belê tevî lêkerên serast jî, lêkerên xwerû jî zehf in. Ev di hîn bûna zimanan de pirgirêkek mezin e. Ji ber ku gelek kesên ziman dielimin, bi vê pirsgirêkê diqewimin û hîn bûna ziman ji bo wan hin dijwar dibe.

Lê lêkerên xwerû çiqas zêde bin jî, ewqas ne bêserûber in. Ji ber ku di nava xwe de vac û sîstematîka wan lêkeran hene.  Di zimanê Kurdî de jî, vac û sîstematîka van lêkerên xwerû hene. Ji sedan 80 lêkerên xwerû li gorî hin forman pêk tên. Ka em binêrin ku ev hin form çi ne û çawa lêker tê guherîn.

Di Kurdî de çar formên lêkeran hene: Lêkerên ku bi qertafa raderê ya –în pêk ten, ên ku bi qertafa raderê ya –andin pêk tên, ên ku bi qertafa raderê ya –in an jî -n pêk tên û lêkerin hevedudanî ne. Lêkerên bi –în û –andin lêkerên serast in. Lê lêkerên ku bi –in  an jî –n pêk ten, lêkerên xwerû ne.

Ev lêkerên ku bi –in pêk tên, eger berê ­–in’ê “t” hebe wê demê ev lêkeran li gorî forman dikarin biguherin. Ango em ji van lêkeran re bibêjin lêkerên xwerû yên ku bi “tin” diqede. Di dema niha û raweya fermanî de ev lêkerên ku bi –tin dawî dibin, -tin ‘a wan jê dikevin û li gorî ev formên ku em ê li jêr bibînin tê kişandin. Niha em li van forman û kişandina lêkeran binêrin:

·         Eger ku di kîteya duyemin de tîpa “a” hebe, ev tîp bi gelemperî bi tîpa “ê” yê diguhere. Ev sazî di hemû formên lêkerên xwerû de wek hevin û di hemûyan de wisa pêk tê:

Mînak:

Lêker             Dema Niha                Raweya Fermanî     

Awartin           diawêre                       biawêre
Bijartin            dibijêre                       bibijêre
Buhartin          dibhêre                       bibuhêre
Guhartin         diguhêre                     biguhêre
Hejmartin       dihejmêre                    bihejmêre
Hinartin          dihinêre                      bihinêre
Nihartin          dinihêre                      binihêre
Qefaltin           diqefêle                       biqefêle
Qeşartin          diqeşêre                      biqeşêre
Spartin           dispêre                        bispêre                       

·         Eger di lêkerê de berê –tin’ê tîpa “s”yê hebe, ev tîp diguhere û dibe tîpa “z”.

Mînak:

Lêker             Dema Niha                Raweya Fermanî
           

Arastin                        diarêze                        biarêze
Baristin           dibarize                      bibarize
Bihîstin            dibihîze                       bibihîze
Gestin             digeze                         bigeze
Guhastin         diguhêze                     biguhêze
Heristin           diherize                       biherize
Lîstin               dilîze                           bilîze
Mîstin              dimîze                         bimîze
Parastin          diparêze                      biparêze
Peristin           diperize/diperise         biperize/biperise
Qevastin          diqevêze/diqevêse       biqevêze/biqevêse
Xwastin           dixwaze                      bixwaze

Îstîsna: Şikestin(dişikê, bişikê) hwd.

·         Eger di lêkerê de berê –tin’ê tîpa “ş”yê hebe, ev tîp diguhere û dibe tîpa “j”.

Mînak:

Lêker             Dema Niha                Raweya Fermanî     

Avê(ş)tin          diavêje                      biavêje
Biraştin           dibirêje                       bibirêje
Çêştin              diçêje                          biçêje
Gihaştin          digihêje                       bigihêje
Guvaştin         diguvêje/diguvêşe       biguvêje/biguvêşe
Kevaştin          dikevêje                      bikevêje
Kuştin             dikuje                          bikuje
Malaştin          dimalêje                      bimalêje
Mê(ş)tin           dimêje                         bimêje
Qelaştin          diqelêje/diqelêşe         biqelêje/biqelêşe
So(ş)tin            disoje                          bosoje

Îstîsna: Şuştin(dişo, bişo) hwd.

·         Eger di lêkerê de berê –tin’ê tîpa “f”yê hebe, ev tîp diguhere û dibe tîpa “v”.

Mînak:

Lêker             Dema Niha                Raweya Fermanî     

Aşkaftin          diaşkêve                      biaşkêve
Axaftin          diaxêve/diaxive           biaxêve/biaxive
Beraftin          diberêve                      biberêve
Bişkaftin         dibişkêve                     bibişkêve
Bizaftin           dibizêve                      bibizêve
Heraftin          diherêve                      biherêve
Hingaftin        dihingêve                    bihingêve
Ke(f)tin           dikeve                         bikeve
Nehiftin           dinehive                      binehive
Pişaftin           dipişêve                      bipişêve

·         Eger lêkera xwerû hew yek kîte be, wê demê tîpa li ber –n’yê mîna “a” û “û” bi hev re dikevin û koka lêkerê bikar tê an jî tîpa “a”yê dibe tîpa “ê”.

Mînak:

Lêker             Dema Niha                Raweya Fermanî     

Çûn                 diçe                             biçe
Bûn                 dibe                            bibe
Dan                 dide                            bide
Pan                 dipê                            bipê
Zan                 dizê                             bizê

Îstîsna: Man(dimîne, bimîne) hwd.

Wekî me li jor dît ku bi van forman em dikarin lêkerên xwerê ji sedan heştê bikişînin û formek nû bidin lêkerê. Lê rastiyek heye ku em nikarin hemû lêkerên xwerû bi van forman bikişînin. Li jor jî me ji bo her formekê îstîstnayek tenê dan, lê dema ku em bixwazin van îstîsnayan em dikarin hin zêde bikin. Hin lêker hene ku bixwe bêserûber in û bi tu forman nayê kişandin. Ji ber vê yekê mirovên nû Kurdî hîn dibin, pêwiste van lêkeran ji ber bikin:

Mînak:

Lêker             Dema Niha                Raweya Fermanî     

Anîn                tîne                              bîne
Birin                dibe                             bibe
Dîtin                dibîne                          bibîne
Hatin               tê                                 bê
Kirin               dike                             bike
Man                dimîne                         bimîne

                                                           hwd.

Gorî mînakên li jor, lêkerên bêserûber çawa ku li her zimanî de heye, di Kurdî de jî heye. Gava ku em bixwazin em dikarin van mînakan zêde bikin.

Tiştek heye ku em bibîr bînin, em ev form û formulên li jor carinan nikarin ji bo kişandina lêkeran bi kar bînin. Lê gorî ku me li jor gotin, ji sedan heştê lêker; li gorî van forman têne kişandin û form û dengekî nû distînin.

                                                                                  Yılmaz BAĞLAR