Kürtçe Doğru Yazımına Dâir Birkaç Anekdot

Kürtçe bilen birçok Kürt’ün yaşadığı en büyük sıkıntı Kürtçe okuma-yazmadır. Okuma, yazmaya oranla nispeten daha kolaydır. Ancak yazımda ciddi hatalar yapılmaktadır. Aşağıda birkaç başlık altında incelediğimiz konular da en çok hata yapılan konulardır. Buyurun hep beraber bu başlıkları inceleyelim:

Şahıs zamirlerinin yardımcı fiilleri

Her dilde şahıs zamirinin yardımcı fiilleri vardır. Bu fiiller cümlede yüklemin var olmasına sebebiyet verir. Kezâ bir cümlenin cümle olabilmesi için, öncelikle yükleminin olması gerekir. Yüklemi var eden ise fiildir. Ancak ana fiil kullanılmadan da cümleler oluşturulabilir. Mesela “ben iyiyim” derken aslında bir cümle teşkil etmiş oluruz; ancak bu cümlede ana fiil yoktur. Ana fiil olmamasına rağmen bu tam bir cümledir zirâ cümlede yüklem vardır. Burada yüklemi var eden ise “-im” ekidir ki bu da yardımcı fiildir ve cümleye yüklem katıp, cümleyi tam cümle haline getirmiştir. Kürtçede şahıs zamirlerinin yardımcı fiilleri şöyledir:

Ez: “im/me”

Tu: “î/yî”
Ew: “e/ye”
Em: “in/ne”
Hûn: “in/ne”
Ew: “in/ne”

Yukarıdaki şahıs zamirlerinin yardımcı fiillerinin yazımına dikkat etmemiz gereken bazı hususlar vardır. Görüldüğü gibi her yardımcı fiilin ikinci bir alternatifi vardır. Ancak bu istediğimizi kullanabileceğimiz anlamına gelmez. Kullandığımız kelime eğer sessiz harf ile bitmiş ise, o zaman ilk yardımcı fiilleri; sesli harf ile bitmiş ise, o zaman da ikinci yardımcı fiilleri kullanmak durumundayız. Örneğin:

Ez mamoste me
Ez xwendekar im

İki örnekte de görüldüğü gibi kelimenin son harfine göre yardımcı fiillerimizi kullandık. Bir diğer husus ise, bu yardımcı fiillerin nerede kelimeyle birleşeceği ve birleşmeyeceğidir. Bu yardımcı fiiller sadece “fiil”lerde birleşik yazılır. İsim, sıfat vb. diğer tüm kelimelerde ayrı yazılmak durumundadır; ancak birleşikmiş gibi okunur ve telaffuz edilir. Ayrı yazılmasının sebebi, Kürtçedeki “paşgir” meselesidir. Adından da anlaşılacağı gibi “son ek”ler kelimeden yeni bir kelime türetir. Bu sebeple isim veya sıfatla birleşik yazılırsa, kelime sanki yeni bir kelimeye evrilmiş gibi görünür.(Paşgir/son ek konusu için bknz: Paşgirên Peyvên Kurdî/Kürtçe Kelimelerde Son Ekler)

Örneğin:

Meşîn
Ez dimeşim
Tu dimeşî
Ew dimeşe
Em, Hûn, Ew dimeşin

Bu fiil örneğinde de görüldüğü gibi burada birleşik yazıldı.

Baş
Ez baş im
Tu baş î
Ew baş e
Em, Hûn, Ew baş in

Burada kullandığımız “baş” bir sıfattır ve burada yardımcı fiilimizi ayrı yazdık. Tıpkı sıfatlarda olduğu gibi isimlerde ve diğer tüm kelimelerde ayrı yazılır. Sadece fiillerde birleşik yazılır.

“Bê” yani –sız/sızlık, -meden/madan(olmadan) ekinin yazımı

“Bê” eki Kürtçede bir şeyden yoksun olma manası verir tıpkı İngilizcedeki without gibi. Ve yine tıpkı İngilizcedeki bu ek gibi etkileyeceği kelimeden önce yazılır. Ancak bu ek bazı yerlerde etkileyeceği kelimenin önüne birleşik bir şekilde yazılır, bazı durumlarda da ayrı bir şekilde yazılır. Gelin hep beraber buna bakalım ve nerede ayrı nerede de birleşik yazıldığını inceleyelim.

Ayrı yazıldığı yerler:
Bu ek etkileyeceği kelimeye sadece “yoksunluk” anlamı yani “-meden/madan”(olmadan) katacaksa eğer, etkileyeceği kelimenin önüne ve ayrı bir şekilde yazılır:

Bê ziman jiyan nabe!
Hevalên min, bê min digerin.
Gundê me, bê av e.
Em bê te diçin.

Not: Hangi anlamda olursa olsun, “bê” eki şahıs zamirleriyle kullanıldığı zaman, ayrı yazılmak durumundadırlar.

Birleşik yazıldığı yerler:
Etkileyeceği kelimeye “-sız/siz”lik anlamı katıp kelimenin yeni bir kelimeye ve anlama evrilmesine sebebiyet verirse eğer, birleşik yazılır. “-lık/lik/luk” anlamları katan ve Kürtçede “î/yî/ahî” vb. son eklerle elde edilen ve soyut yani absrakt olan kelimelerde birleşik yazılır:

Bêkesî
Bêhevî
Bêrûmetî
Bêmaneyî
Bêmalî
Bêkarî
Bêduristî

Etkilediği sıfatlara “-sız/siz” anlamı verdiğinde birleşik yazılmalıdır:

Bêdeng
Bêzar
Bêdil
Bêhal
Bêderd

Özne durumundaki bir sıfata geldiği zamanlarda da birleşik yazılmalıdır:

Bênamûs xerabiyê li mirovan dike.
Bêaqil pir derewan dike.

Zamanların yardımcı eklerinin yazımı

Kürtçede bazı zamanları elde etmek için belli başlı eklere ihtiyaç duyarız. Geniş(şimdiki) zaman için kullanılan “di” ve gelecek zaman için kullanılan “bi” bunlardandır. Zamanı elde etmek için fiile belli başlı formlar yüklemek durumundayız ki bu formları da bu eklerle sağlarız. Ancak hâlâ bu yardımcı fiillerin yazımında birçok insan hata yapmaktadır. Her ne olursa olsun bu yardımcı fiiller(di, bi) zaman formu kazandırdığı fiillerden ayrı yazılamaz. Bunlar zaman formu katacağı fiillerin başına ve birleşik bir şekilde yazılmak durumundadırlar(İki harfli birleşik fiillerde bu yardımcı fiiller ortaya yazılır ki zaten ikinci kelime fiil olduğu için normal olarak onun başına yazılmış olur).

Kürtçede bulunan “di….de” ve “bi” edatları ile karıştırılabileceği için, bu ekler birleşik yazılmalıdır. “di…de” yani “-de/da” anlamındaki edat etkileyeceği kelimeyi nokta ile gösterilen yerlere alır ve ayrı yazılır. Ayrı yazıldığı için “di”sı da kelimenin önünde ve ayrı yazılmış olur. Yine “bi” yani “ile” anlamındaki edat etkileyeceği kelimenin önüne birleşik yazılır. Hal böyle olunca, zamanların yardımcı fiilleri de birleşik yazılmak durumundadır. Aksi halde bu zamanların yardımcı fiilleri yukarıda da gösterdiğimiz edatlarla karıştırılır ve ortaya anlam kargaşası çıkar.

“î” ve “ê”nin “i”ya dönüşme hali

“î” ve “ê”nin “i”ya dönüşme hali de en çok karıştırılan ve hemen hemen birçok kişinin hata yaptığı bir mevzudur. Kürtçede sonu “î” ile biten pek çok ve “ê” ile biten bir miktar kelime vardır. Bu kelimeler herhangi bir veqetandek (tamlama eki) ile tamlanan durumuna geçtiklerinde ve haliyle veqetandekler (a, ê, ên) de sesli harflerle başladığı için, araya bir “y” kaynaştırma harfi gelir. İşte bu “y”nin “î” veya “ê”nin yanına gelmesiyle; bu harfler “i”ya dönüşür. Net ve kesin bir kural olarak “y”den önce “î” veya “ê” kullanılamaz. Örneğin:

Ê
Dê = Diya min
Rê = Riya dûr

Î

Azadî = Azadiya Welat
Başî= Başiya mirovan
Hêvî= Hêviya me
Zaroktî= Zaroktiya wan

Yukarıda da görüldüğü gibi “î” veya “ê” harflerinden sonra “y” harfi geldiğinde, bu harfler otomatik olarak “i”ya dönüşürler.

Edatlarda “ê” kullanımı

Kürtçede edatlar etkilediği ismin önüne ayrı bir şekilde yazılır ve etkilediği ismin sonuna bir “ê” harfî getirirler. Aslında buradaki “ê” harfi dişildir ve geldiği kelimelerde dişil kelimelerdir. Kürtçedeki kelimelerin hemen hemen %80’i dişil olduğu için, bu “ê”nin tüm kelimelere geldiği gibi bir yanlış bir düşünce hâkimdir. Aslında eril olan ve edatın etkilediği kelimenin sonuna “î” getirilmelidir. Ancak bu eril “î” günümüz Kürtçesinde artık çok fazla kullanılmamaktadır. Örneğin:

Ez li ser zinar disekinim.
Di gund de pêncî mal hene.

Sadece işaret sıfatları ile kullanıldığında bu “î” eki getirilir. Hal böyle olunca, eril kelimelerin sonuna ne “ê” ne de “î” gelir. Örneğin:

Ez li ser vî zinarî disekinim.
Di wî gundî de pêncî mal hene.

 Edatın etkilediği eril kelimenin sonuna hiçbir ek getirilmeyebilir. Öte yandan edatın etkilediği şahıs zamirlerinin hiçbirine de “ê” veya “î” getirilmez. Örneğin:

Ev name ji min re hat.
Ez li te dinêrim.

Dişil olan tüm kelimelerde “ê” harfini kullanmalıyız. Örneğin:

Li Stenbolê bi milyonan kes dijîn.
Di malê de pisîk heye.

                                                                   Yılmaz BAĞLAR