Kürtçe Doğru Yazımına Dâir Birkaç Anekdot-2

Bir önceki yazıda birkaç tane başlıkla Kürtçe doğru yazım hakkında bazı bilgiler vermiştik. Bu yazıda da yine yapılan belli başlı hatalara değinmek istedik.

Kî / Kê’de Yapılan hata

Kürtçede yapılan en büyük hatalardan bir tanesi de “kî/kê” konusudur. Birçok kişi “kî/kê”nin eril-dişil olduğu yanılgısına kapılarak; Kürtçe kurdukları cümlelerde eğer cinsiyet belirtmemişlerse, birbirlerinin muadilleri gibi ikisini de kullanırlar. Örneğin:

Van tiştan kî/kê dibêje?

Oysaki bu büyük bir hatadır. Zirâ ikisinin de anlamı birbirinden çok farklıdır ve zannedildiği gibi her biri bir cinsiyeti karşılamamaktadır. Bilinen yanlış anlayışa göre “kî” eril “kê” ise dişildir. Oysaki bu çok yanlış bir anlayıştır. “Kî”nin Türkçedeki karşılığı “kim”dir; “kê”nin ise Türkçedeki karşılığı “kimin, kime, kimi”dir. Tıpkı Kürtçedeki büzüşük zamirlerin sahip oldukları üç anlam gibi, “kê”nin de üç anlamı vardır. (Min= beni, bana, benim; te,= seni, sana, senin; wî/wê= onu ona, onun; ve çoğullar…) Örneğin:

Kî
Ev zilam kî ye?
Ev jin kî ye?
Kî li min digere?

Kê
Navê kê Agîd e?
Bavê kê pîrtir e?
Gundê kê mezintir e?

Kürtçede var olan ergatif yapısı zamirlerin değişimine etki eder. (Ayrıntı için bknz: Kürtçede Ergatif Yapısı) Geçişli olan fiillerde geçmiş zaman kurduğumuzda, kullandığımız zamirin tersini yani düz ise büzüşük olanını, büzüşük ise düz olanını kurmamız gerekmektedir. Aynı olay kî/kê için de geçerlidir ki kê, kî’nin büzüşük halidir. Örneğin:

Ez geriyam./ Ben gezdim(Geçişsiz fiil ve düz geçmiş zaman)
Min dît. Ben gördüm (Geçişli fiil ve ergatif geçmiş zaman)

Kî hat? /Kim geldi(Geçişsiz fiil ve düz geçmiş zaman)
Kê got? /Kim dedi( Geçişli fiil ve ergatif geçmiş zaman)

Yukarıda da gördüğümüz gibi aslında ikisi de birbirinden farklı olmasına rağmen, geçmiş zamandaki ergatif yapıda bazı durumlarda birbirinin yerine geçtiği için aynıymış yanılgısı ortaya çıkmaktadır. Ancak unutulmamalıdır ki “kî/kê” birbirinden oldukça farklı ve ikisi kesinlikle eril-dişil değillerdir. Zaten “kim/kime,kimi,kimin” yapılarında eril dişil olayı Kürtçe için söz konusu değildir.

Kürtçede tarihlerin yazılımı

Bütün dünya dillerindeki kendi haslık gibi, Kürtçede de kendine has yapılar söz konusudur. Bu yapılardan bir tanesi ise tarihlerin yazılımıdır. Türkçede herhangi bir eke ihtiyaç duymadan öne günü ve sonrasında da ayrı olarak ayı yazmak yeterlidir (Örn: 1 Ocak). İngilizcede de bu Ocağın birinci günü olarak zikredilir. Bu dillerde olduğu gibi Kürtçede de tarihlerin yazılımı farklıdır. Ancak çoğu insan Kürtçedeki tarihleri Türkçeden motamot bir çeviri ile yazarlar ki bu çok yanlıştır. Örneğin:

Yek Gulan / 1 Mayıs
Bîst û Yek Adar / 21 Adar
Bîst û Heş Adar / 28 Adar

 Kürtçede tarihler veqetandek yani tamlama ekleri ile elde edilir. Buna göre Kürtçede tarihlerin yazılımın formülü şudur: “………ê  …………ê”. İlk kısma gün yazılır ikinci kısma ise ay yazılır. Örneğin:

Yekê Gulanê / 1’ê Gulanê
Bîst û Yekê Adarê / 21’ê Adarê
Bîst û Heştê Adarê / 28’ê Adarê

Ay, gün ve yıl şeklinde tarihi yazacağımız zaman, “ay”ın sonuna da veqetandek getirerek (ki bu dişil veqetandek yani “a” ile olur) yıla bağlarız ve yılın sonuna da çoğul olduğunu belirtmek için bir “an” eki getiririz. Örneğin:

Yekê Gulana Du Hezar û Sêzdehan / 1’ê Gulana 2013’an
Bîst û Yekê Adara Du Hezar û Sêzdehan / 21’ê Adara 2013’an
Bîst û Heştê Adara Du Hezar û Sêzdehan / 28’ê Adara 2013’an

Yukarıdaki tarih yazımı doğru ve Kürtçenin kendine has yapısına uyan bir yazımdır.

Tekrar sayısını belirten “-ıncı, -inci” eklerinin yazımı

Tekrar belirten bu ekleri açıklamak için küçük bir örnek verelim önce. Örneğin:

1’inci BDP Kongresi / Birinci BDP Kongresi

Yukarıda verdiğimiz örnekte olduğu gibi bu “-ıncı, -inci” tekrar belirten eklerdir. Yine Türkçede olduğu gibi diğer bütün dillerde kendine has yapılarla belirtilir. Kürtçede “-ıncı,-inci” ekinin karşılığı “-emîn”dir. Bu eki getirdiğimiz kelimeye tekrar sayısı anlamını da eklemiş oluyoruz. Örneğin:

Asta Yekemîn / Birinci Seviye
Rêza şeşemîn / Altıncı sıra

Yukarıda dikkatinizi çeken ilk şeylerden bir tanesi muhtemelen Kürtçedeki tamlamaların Türkçedeki tamlamaların tersi şeklinde oluşudur. İşte bizim de değineceğimiz esas konumuz da budur. Çünkü Kürtçede tamlamalar Türkçede yazılan tamlamaların tam tersidir ve tekrar sayısı belirten eklerde buna tâbidir. Ancak bir çok Kürt kurumu da dahil olmak üzere, Kürtçe bilen çoğu kişi bu tekrar sayısı belirten eki doğru yazıp, sıralama hatası yapmaktadır. Bu hata da tekrar sayısı belirten sayının tıpkı Türkçedeki gibi başa yazılmasıdır. Örneğin:

Duyemîn Kongreya BDP’yê / 2’emîn Kongreya BDP’yê

Ancak bu çok büyük bir yanlıştır. Kezâ Kürtçedeki tamlamaların veqetandeklerle bağlandığını ve Türkçeye çevrildiği zaman ters işlediğini hesaba katarsak, bu tekrar belirten sayıların da bu kurala tâbi olmaları gerekir. “İkinci BDP Kongresi” kendi başına bir tamlamadır. Ne kongresi diye sorduğumuzda “BDP Kongresi” cevabını alırız ki bu da isim tamlamasıdır. Burada hata yok herkes “Kongreya BDP’yê” diye çevirecektir. Ancak kaçıncı diye sorduğumuzda yine cevap  almaktayız ki bu da sıfat tamlamasıdır. Dolayısıyla olması gereken:

Kongreya BDP’yê ya Duyemîn / Kongreya BDP’yê ya 2’emîn’dir

Tekrar sayısı belirten sayıya vurgu yapmak için mi başka bir şey için mi başa yazma gereği duyuluyor bilinmez ama başa yazılma hali Kürtçenin öz yapısına uyan bir hal değildir. Ve maalesef bir çok Kürt kurumu da bu hataya düşmektedir.

“Ji….re” edatının kullanımındaki hatalar

“ji….re” edatı esasında Türkçedeki “-e, -a” yönelme halinin karşılığıdır. Zirâ hatanın yapılma sebebi de buradaki yönelme halinin, Türkçe kurulan cümlelerdeki tüm yönelme halleriyle kullanılabileceğidir. Oysaki bu edat kısıtlı bir “-e,-a” yönelme halidir. Peki, nedir bu kısıtlı yönelme halinden kastımız: Türkçede de var olan bir yapıdır aslında. Bir iki istisna hariç, bu edat “için” manasındaki bir “-e,-a” yönelme halidir. Örneğin:

Eve alışveriş yapıyorum /Aslında ‘ev için alışveriş yapıyorum’dur.
Sana hediye aldım / Aslında ‘senin için hediye aldım’dır.

Yukarıdaki Türkçe örneklerde de gördüğümüz gibi bu edatı bu tür durumlar için kullanabiliriz. Örneğin:

Ez ji malê re nan dikirim / Eve ekmek alıyorum = Ev için ekmek alıyorum
Ez ji te re diyariyekê tînim /Sana bir hediye getiriyorum = Senin için bir hediye getiriyorum
Tu ji wan re stran dibêjî / Sen onlara şarkı söylüyorsun = Sen onlar için şarkı söylüyorsun

Yukarıdaki örneklerde de gördüğümüz gibi, bu edat kısıtlı bir şekilde sadece “için” manasında kullanılıyor. Ancak her yapının olduğu gibi, bunun da birkaç istisnası vardır. Misal “gotin” yani söylemek fiilini bu edatla kullanırız ki Kürtçede bir çok fiil çeşitli edatların yardımıyla kullanmak durumundayız. Örneğin:

Ez ji we re dibêjim / Size söylüyorum

                                                                     

                                                                                Yılmaz Bağlar

Kürtçe Doğru Yazımına Dâir Birkaç Anekdot

Kürtçe bilen birçok Kürt’ün yaşadığı en büyük sıkıntı Kürtçe okuma-yazmadır. Okuma, yazmaya oranla nispeten daha kolaydır. Ancak yazımda ciddi hatalar yapılmaktadır. Aşağıda birkaç başlık altında incelediğimiz konular da en çok hata yapılan konulardır. Buyurun hep beraber bu başlıkları inceleyelim:

Şahıs zamirlerinin yardımcı fiilleri

Her dilde şahıs zamirinin yardımcı fiilleri vardır. Bu fiiller cümlede yüklemin var olmasına sebebiyet verir. Kezâ bir cümlenin cümle olabilmesi için, öncelikle yükleminin olması gerekir. Yüklemi var eden ise fiildir. Ancak ana fiil kullanılmadan da cümleler oluşturulabilir. Mesela “ben iyiyim” derken aslında bir cümle teşkil etmiş oluruz; ancak bu cümlede ana fiil yoktur. Ana fiil olmamasına rağmen bu tam bir cümledir zirâ cümlede yüklem vardır. Burada yüklemi var eden ise “-im” ekidir ki bu da yardımcı fiildir ve cümleye yüklem katıp, cümleyi tam cümle haline getirmiştir. Kürtçede şahıs zamirlerinin yardımcı fiilleri şöyledir:

Ez: “im/me”

Tu: “î/yî”
Ew: “e/ye”
Em: “in/ne”
Hûn: “in/ne”
Ew: “in/ne”

Yukarıdaki şahıs zamirlerinin yardımcı fiillerinin yazımına dikkat etmemiz gereken bazı hususlar vardır. Görüldüğü gibi her yardımcı fiilin ikinci bir alternatifi vardır. Ancak bu istediğimizi kullanabileceğimiz anlamına gelmez. Kullandığımız kelime eğer sessiz harf ile bitmiş ise, o zaman ilk yardımcı fiilleri; sesli harf ile bitmiş ise, o zaman da ikinci yardımcı fiilleri kullanmak durumundayız. Örneğin:

Ez mamoste me
Ez xwendekar im

İki örnekte de görüldüğü gibi kelimenin son harfine göre yardımcı fiillerimizi kullandık. Bir diğer husus ise, bu yardımcı fiillerin nerede kelimeyle birleşeceği ve birleşmeyeceğidir. Bu yardımcı fiiller sadece “fiil”lerde birleşik yazılır. İsim, sıfat vb. diğer tüm kelimelerde ayrı yazılmak durumundadır; ancak birleşikmiş gibi okunur ve telaffuz edilir. Ayrı yazılmasının sebebi, Kürtçedeki “paşgir” meselesidir. Adından da anlaşılacağı gibi “son ek”ler kelimeden yeni bir kelime türetir. Bu sebeple isim veya sıfatla birleşik yazılırsa, kelime sanki yeni bir kelimeye evrilmiş gibi görünür.(Paşgir/son ek konusu için bknz: Paşgirên Peyvên Kurdî/Kürtçe Kelimelerde Son Ekler)

Örneğin:

Meşîn
Ez dimeşim
Tu dimeşî
Ew dimeşe
Em, Hûn, Ew dimeşin

Bu fiil örneğinde de görüldüğü gibi burada birleşik yazıldı.

Baş
Ez baş im
Tu baş î
Ew baş e
Em, Hûn, Ew baş in

Burada kullandığımız “baş” bir sıfattır ve burada yardımcı fiilimizi ayrı yazdık. Tıpkı sıfatlarda olduğu gibi isimlerde ve diğer tüm kelimelerde ayrı yazılır. Sadece fiillerde birleşik yazılır.

“Bê” yani –sız/sızlık, -meden/madan(olmadan) ekinin yazımı

“Bê” eki Kürtçede bir şeyden yoksun olma manası verir tıpkı İngilizcedeki without gibi. Ve yine tıpkı İngilizcedeki bu ek gibi etkileyeceği kelimeden önce yazılır. Ancak bu ek bazı yerlerde etkileyeceği kelimenin önüne birleşik bir şekilde yazılır, bazı durumlarda da ayrı bir şekilde yazılır. Gelin hep beraber buna bakalım ve nerede ayrı nerede de birleşik yazıldığını inceleyelim.

Ayrı yazıldığı yerler:
Bu ek etkileyeceği kelimeye sadece “yoksunluk” anlamı yani “-meden/madan”(olmadan) katacaksa eğer, etkileyeceği kelimenin önüne ve ayrı bir şekilde yazılır:

Bê ziman jiyan nabe!
Hevalên min, bê min digerin.
Gundê me, bê av e.
Em bê te diçin.

Not: Hangi anlamda olursa olsun, “bê” eki şahıs zamirleriyle kullanıldığı zaman, ayrı yazılmak durumundadırlar.

Birleşik yazıldığı yerler:
Etkileyeceği kelimeye “-sız/siz”lik anlamı katıp kelimenin yeni bir kelimeye ve anlama evrilmesine sebebiyet verirse eğer, birleşik yazılır. “-lık/lik/luk” anlamları katan ve Kürtçede “î/yî/ahî” vb. son eklerle elde edilen ve soyut yani absrakt olan kelimelerde birleşik yazılır:

Bêkesî
Bêhevî
Bêrûmetî
Bêmaneyî
Bêmalî
Bêkarî
Bêduristî

Etkilediği sıfatlara “-sız/siz” anlamı verdiğinde birleşik yazılmalıdır:

Bêdeng
Bêzar
Bêdil
Bêhal
Bêderd

Özne durumundaki bir sıfata geldiği zamanlarda da birleşik yazılmalıdır:

Bênamûs xerabiyê li mirovan dike.
Bêaqil pir derewan dike.

Zamanların yardımcı eklerinin yazımı

Kürtçede bazı zamanları elde etmek için belli başlı eklere ihtiyaç duyarız. Geniş(şimdiki) zaman için kullanılan “di” ve gelecek zaman için kullanılan “bi” bunlardandır. Zamanı elde etmek için fiile belli başlı formlar yüklemek durumundayız ki bu formları da bu eklerle sağlarız. Ancak hâlâ bu yardımcı fiillerin yazımında birçok insan hata yapmaktadır. Her ne olursa olsun bu yardımcı fiiller(di, bi) zaman formu kazandırdığı fiillerden ayrı yazılamaz. Bunlar zaman formu katacağı fiillerin başına ve birleşik bir şekilde yazılmak durumundadırlar(İki harfli birleşik fiillerde bu yardımcı fiiller ortaya yazılır ki zaten ikinci kelime fiil olduğu için normal olarak onun başına yazılmış olur).

Kürtçede bulunan “di….de” ve “bi” edatları ile karıştırılabileceği için, bu ekler birleşik yazılmalıdır. “di…de” yani “-de/da” anlamındaki edat etkileyeceği kelimeyi nokta ile gösterilen yerlere alır ve ayrı yazılır. Ayrı yazıldığı için “di”sı da kelimenin önünde ve ayrı yazılmış olur. Yine “bi” yani “ile” anlamındaki edat etkileyeceği kelimenin önüne birleşik yazılır. Hal böyle olunca, zamanların yardımcı fiilleri de birleşik yazılmak durumundadır. Aksi halde bu zamanların yardımcı fiilleri yukarıda da gösterdiğimiz edatlarla karıştırılır ve ortaya anlam kargaşası çıkar.

“î” ve “ê”nin “i”ya dönüşme hali

“î” ve “ê”nin “i”ya dönüşme hali de en çok karıştırılan ve hemen hemen birçok kişinin hata yaptığı bir mevzudur. Kürtçede sonu “î” ile biten pek çok ve “ê” ile biten bir miktar kelime vardır. Bu kelimeler herhangi bir veqetandek (tamlama eki) ile tamlanan durumuna geçtiklerinde ve haliyle veqetandekler (a, ê, ên) de sesli harflerle başladığı için, araya bir “y” kaynaştırma harfi gelir. İşte bu “y”nin “î” veya “ê”nin yanına gelmesiyle; bu harfler “i”ya dönüşür. Net ve kesin bir kural olarak “y”den önce “î” veya “ê” kullanılamaz. Örneğin:

Ê
Dê = Diya min
Rê = Riya dûr

Î

Azadî = Azadiya Welat
Başî= Başiya mirovan
Hêvî= Hêviya me
Zaroktî= Zaroktiya wan

Yukarıda da görüldüğü gibi “î” veya “ê” harflerinden sonra “y” harfi geldiğinde, bu harfler otomatik olarak “i”ya dönüşürler.

Edatlarda “ê” kullanımı

Kürtçede edatlar etkilediği ismin önüne ayrı bir şekilde yazılır ve etkilediği ismin sonuna bir “ê” harfî getirirler. Aslında buradaki “ê” harfi dişildir ve geldiği kelimelerde dişil kelimelerdir. Kürtçedeki kelimelerin hemen hemen %80’i dişil olduğu için, bu “ê”nin tüm kelimelere geldiği gibi bir yanlış bir düşünce hâkimdir. Aslında eril olan ve edatın etkilediği kelimenin sonuna “î” getirilmelidir. Ancak bu eril “î” günümüz Kürtçesinde artık çok fazla kullanılmamaktadır. Örneğin:

Ez li ser zinar disekinim.
Di gund de pêncî mal hene.

Sadece işaret sıfatları ile kullanıldığında bu “î” eki getirilir. Hal böyle olunca, eril kelimelerin sonuna ne “ê” ne de “î” gelir. Örneğin:

Ez li ser vî zinarî disekinim.
Di wî gundî de pêncî mal hene.

 Edatın etkilediği eril kelimenin sonuna hiçbir ek getirilmeyebilir. Öte yandan edatın etkilediği şahıs zamirlerinin hiçbirine de “ê” veya “î” getirilmez. Örneğin:

Ev name ji min re hat.
Ez li te dinêrim.

Dişil olan tüm kelimelerde “ê” harfini kullanmalıyız. Örneğin:

Li Stenbolê bi milyonan kes dijîn.
Di malê de pisîk heye.

                                                                   Yılmaz BAĞLAR