Kürtçe’de Noktalama İşaretleri

Kürtçe’de Noktalama İşaretleri

Noktalama işaretleri, dünyanın tüm dillerinde çok önemli bir konudur. Günlük dilde, noktalamaların görevini, yaptığımız vurgular yerine getirir. Ancak yazı dilinde, vurgu yapılamadığı için, bu görevi noktalamalar yerine getirir.

Noktalama işaretlerinin tarihi, Romalı tarihçi Aristophanes ile başlayıp ve bu dönemden itibaren artarak kullanılamaya başlanmıştır. 16. yy. yani matbaanın icadından sonraki dönemde, düzenli bir şekilde kullanılmaya başlandı. Ancak tam anlamıyla, 19. yy. itibari ile bir sistematiğe bağlanıp, hemen hemen dünyadaki tüm alfabelerde kullanılmaya başlandı. Halen dünyada, gramer konuları içerisinde, en önemli konulardan biri olarak öğretiliyor.

İnsanlar, duygu ve hislerini doğru ifade edebilmek ve karşındakine aktarabilmek için, bu işaretleri bilmek zorunda.

Noktalama işaretleri ile insanlar; düşüncelerini daha açık ifade edebilir, daha kolay okuyabilir, anlayabilir ve yanlış anlamalardan uzak durabilir, tonaj ve vurguları daha sağlıklı yerine getirebilirler.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, noktalama işaretleri dünyadaki tüm dillerde ehemmiyetli bir husustur. Ancak bu işaretler, Kürtçe’de sağlıklı bir biçimde kullanılmıyor. Hatta bazen tamamen kullanılmadığı durumlar bile oluyor. Kürtçe yazan yazarlar, bu işaretleri ya eksik kullanıyor ya da, nokta dışında, hemen hemen hiç kullanmıyorlar. Doğrusu bu husus, Kürtçe için büyük bir eksikliktir.

Kürtçe’nin yazı dilinde daha yeni bir dil olduğu, şüphesiz bir gerçektir. Kürtçe grameri daha yeni yeni oturuyor. Ancak, en başta bu konunun tam oturması lazım. Çünkü hal-i hazırda Kürtçe yazılan ve Kürtçe’ye çevrilen yazılar, noktalama işaretlerinden yoksun bir şekilde yazılıyor ve çevriliyor. Bundan dolayı, Kürtçe yazılan yazılarda ciddi bir anlam kargaşası meydana geliyor. Kürtçe’de bunun önüne geçebilmek için, noktalama işaretlerinin düzgün ve olması gerektiği gibi kullanılması gerek. Noktalamaların eksik kullanılması, Kürtçe yazılan yazılar için büyük bir eksikliktir. Bu sebeple, Kürtçe bilen herkesin bu konuya tam anlamıyla vakıf olmaları gerekmektedir.

O halde aşağıda bu konu üzerinde durup, noktalamaların nasıl kullanıldığına bakalım. Aşağıda daha çok; nokta, virgül, noktalı virgül, iki nokta ve ünlem gibi en çok hata yapılan, eksik veyahut hiç kullanılmayan işaretleri inceleyeceğiz. Bu işaretlerden bilhassa virgülün ( , ) kullanımına dikkat edilmesi gerekir.

İşaretler

1)      Nokta İşareti ( . )

a)      Kesin hüküm veren yani tamamlanmış olan cümlelerin sonunda kullanılır.

Ez baş im.
Payîz hat.

b)      Kısaltılmış olan kelimelerin sonunda kullanılır.

Dr., Kur., Îng., Tr., hwd

c)      Saatleri belirten rakamların arasında kullanılır.

12.37, 15.00, 20.30 hwd.

d)     Tarihlerin arasında kullanılır.

05.05.2005, 10.10.2012 hdw.

2)      Virgül İşareti ( , )

a)      Birbiri ardında sıralanmış kelime ve kelime gruplarından sonra kullanılır.

Min xwe li malê, li derve, li kargehê û li ba hevalan herdem tenê hîs dikir. Çimkî jiyana ku min dijî, tenê bû.

b)      Sıralı cümlelerin arasında kullanılır.

Em çûn, me dît û em hatin.

c)      Cümlelerde, vurgu yapılması istenen yerde kullanılır.

Rûmet, ne tiştekî bi pere tê kirîn ku li ba her kesî hebe.

d)     Kürtçe’de yanlış bir anlama vesile olmamak için “dema” kelimesinin arkasına veya, eğer “dema” terkip ise, terkibinin arkasına konulmak zorunda. Zirâ bu söz, “dem” kelimesinden gelmekte ve “dema” yapıldığında ortaya, sanki veqetandek ile teşkil edilmiş gibi bir anlam çıkmaktadır. Bu neticeyle hemen ardından gelen kelimeye bağlanma gibi bir hata yapılmaktadır. Bu da ortaya ciddi bir anlam kargaşası çıkarmaktadır. Aşağıda bahsettiğimiz hususu kıyasla görelim:

Dema min, xweş bû. 
Dema, min ew dît.

Görüldüğü gibi birinci cümlede veqetandek var ve “Dema min” bir terkiptir. Ancak ikinci cümlede ise “Dema” kelimesi bir bakıma İngilizce’deki “when” kelimesinin gördüğü görev, Türkçe’de ise “-iken” “-dığında” manası veren bir anlama sahiptir. Bu söz gibi “gava”, “çaxa” ve “wexta” sözleri de aynı anlam ve kullanıma sahiptir.

e)      Kürtçe’de, cümlede bir kimseyi tanıtırken veya bir şeyi açıklarken, ayrı yazılması gereken veqetandekler(a, ê, ên)’den hemen önce ve açıklama cümlesi bittikten sonra da virgül konulmalıdır.

Mehmet Ûzûn, ê ku pêşengekî Edebiyata Nûjen a Kurdî, xwedî gelek kitêbên hêjayî ye.

f)       Hitap ve çağrı ifade eden kelimelerden sonra kullanılmalıdır.

Hevalên hêja, hûn hemû bi xêr hatin.

g)      Şart cümlelerinde virgül, ilk cümle yani koşulun geçtiği cümlenin sonunda kullanılmak zorunda.

Eger tu ê werî, ez ê ji bo te cih bigirim.
Heke em dixwazin dereng nemînin, divê em amadekariyên xwe bikin.

3)      Noktalı Virgül

a)      Şekil ve mana itibari ile birbirine benzeyen cümlelerde, nokta yerine kullanılabilir. Bu tür cümlelerde eğer nokta kullanılmıyorsa, cümleler bir bağlaç ile bağlanmak zorunda. Ancak bağlacın da kullanılmaması halinde, noktalı virgül ile iki cümle birbirinden ayrıştırılır.

Ka em xwarin bixwin; xwarin amade ye. (çimkî)
Em derkevin derve; hewa îro xweş e. (ji ber ku)

b)      Virgül ile birbirinden ayrılmış olan kelime grupları ve cinslerin arasına konulur.

Ez ji fêkiyan ji tû, zebeş û hinaran; ji sewzeyan jî ji bexdenûs, kartol û keleman hez dikim.

c)      Cümlenin öznesinin, virgülle ayrılmış olan diğer kelimelere karışmaması için, özneden hemen sonra noktalı virgül kullanılması lazım.

Rojhat; ji Hogir, Hêlîn û Şîlanê mezintir e.

Şiyar; Adar, Nûjen û Delalê nas dike.

d)     Elemanları arasında virgül kullanılan cümlelerin arasında, kullanılmak zorunda.

Eger tu dixwazî werî, tu dikarî bê; lê em ê zû vegerîn.

4)      İki Nokta İşareti ( : )

a)      Çoğunlukla, açıklamaların kullanıldığı yerlerde kullanılır.

Rojname: Nameya ku her roj bi nûçeyên rojane derdikeve.
Pênûs: Tiştê kup ê nivîs tê nivîsandin.

b)      Cümlede eğer bir başka cümle alıntılanıyorsa, alıntı cümlesinden hemen önce kullanılır.

Hat ba min û got: “Ez, ji zû ve ye te nabînim.”
Herdem serê peyva wê ev e: Rûmet

c)      Örrnekleme yapılacak olan yerlerde kullanılır.

Gelek zaravayên zimanê Kurdî hene. Ev jî: Kurmancî, Dimilî, Soranî, Goranî hwd. ne.

5)      Ünlem İşareti ( ! )

a)      Haykırış, korku, heyecan, şaşkınlık, şaşkınlık vb. seslenme ve hitap bulunan kelime veya cümlelerde kullanılır.

Bavo! Dayê! Xalo! Apo! Bra! Xwişkê! Heval! Dotmamê! Pismam!

Gundîno! Bajarîno! Kurdino!

Êdî bes e! Îca ev nebû! Hawar!

                                                                                  Mamoste Yılmaz Bağlar

Di Kurdî de Nîşanên Xalbendiyan

Di Kurdî de Nîşanên Xalbendiyan

Xalbendî; ango xaldanî ango nuqtedanîn, ev yek di hemû zimanên cihanê de gelekî giring e. Mirov, di zimanê rojane de bi kirpandinê peywira xalbendiyan bi cîh tînin. Lê belê, di zimanê nivîskî de, ji ber ku kirpandin nikare pêk bê, ji bo ev peywir wekî zimanê rojane bi kar bê; divê xaldanî bi kar bê.

Dîroka xalbendiyan; bi zimanzanê Romayî, Arîstophanes, re dest pê dike. Ji vê dîrokê şûn ve, bi îcat kirina çapsaziyê ango ji sersala 16’emîn şûn ve bi pergelî bi kar hatiye. Lê grêdana sîstematîka wê ji sersala 19’emîn şûn ve pêk hatiye û niha di hemû zimanan de ev wekî mijareke gelekî girîng tê fêr kirin.

Mirov, ji bo hest û hîsên xwe rast îfade bikin û rast bigihînin ên hemberî xwe, divê van nîşanan bizanin.

Bi xaldaniyan mirov dikare fikr û ramanên xwe diyartir îfade bikin, hêsantir bixwînin, hêsantir fehm bikin û dûrî şaş fehm kirinan bimînin, tonaj û kirpandinan rast bi cîh bînin.

Li gorî ku me li jor jî îfade kir, xalbendî di hemû zimanên cîhanê de gelekî girîng e. Lê belê ev yek di zimanê Kurdî de rast bi kar nayê. Hetta ev yek carînan bi tûmerî bi kar nayê. Nivîskarên Kurd van nîşanan an kêm û kêm an jî, ji bilî xalê, yên din bi kar nînin. Bi rastî, bi kar nehatina wê  kemasiyeke mezin e, ji bo zimanê Kurdî.

Rast e ku zimanê Kurdî hê li ser nivîsê nû ye. Û rast e ku gramera Kurdî jî hê nû ve nû li cihê xwe rûdine. Lê divê serê pêşîn ev mijara xalbendiyan rûne. Çimkî nivîsên ku bi Kurdî hatiye nivîsîn an jî ji zimanên din wergeriyaye Kurdî, bê xalbendî tê nivîsîn û wergerîn. Ji ber vê yekê jî, di nivîsê de aloziya fehmkirinê derdikeve holê. Divê di zimanê Kurdî de, ji bo astengkirina vê yekê, xalbendî rasterast bê bi kar anîn. Bi kar neanîna xalbendiyan, ji bo Kurdî û Kurdîzanan kêmasiyeke herî mezin e. Divê hemû kesên Kurdî dizanin, baş hînî vê mijarê bibin.

Vê gavê em ê li jêr li ser vê mijarê bisekinin û bibînin ku çawa tên bi kar anîn. Em ê zêdetir li ser nîşana xal, bêhnok, xalbêhnok, du xal (li ser hev) û baneşanê bisekinin. Jixwe ev nişanan di zimanê Kurdî de, an ên gelekî çewt tê nivîsîn an jî kêm tê nivîsin in. Ji van nîşanan, divê herî zêde balê bidin bêhnokê.

Nîşanan

1)      Nîşana Xal ( . )

a)      Di dawiya rêzên ku hukma mîsoger didin, ango yên qediyayî de tê bi kar anîn.

Ez baş im.
Payîz hat.

b)      Di dawiya peyvên ku hatiye kurt kirin de tê bi kar anîn.

Dr., Kur., Îng., Tr., hwd

c)      Di nava saetan de tê bi kar anîn.

12.37, 15.00, 20.30 hwd.

d)     Di nava dîrokan de tê bi kar anîn.

05.05.2005, 10.10.2012 hdw.

2)      Nîşana Bêhnok ( , )

a)      Di dawiya peyv û komên peyvên ku pey hev rêz bûyî de tê bi kar anîn.

Min xwe li malê, li derve, li kargehê û li ba hevalan herdem tenê hîs dikir. Çimkî jiyana ku min dijî, tenê bû.

b)      Di nava hevokên birêz de tê bi kar anîn.

Em çûn, me dît û em hatin.

c)      Di hevokan de, piştî cihê ku mirov dixwaze bikirpîne, tê bikar anîn.

Rûmet, ne tiştekî bi pere tê kirîn ku li ba her kesî hebe.

d)      Di Kurdî de ji bo ku maneya şaş dernekeve holê, an paşiya peyva “dema”  an jî eger ev peyv terkîb be, di paşiya terkiba wê de; divê bê bi kar anîn. Çimkî ev pey ji peyva “dem”ê tê û dema ku em wê bikin “dema”, wê gavê ev peyv şaş xuya dike ku bi veqetandek hatiye afirandin û bi vê rewşê bi peyva piştî wê tê, tê grêdan. Ev jî maneyeke şaş derdixe holê. Ka em li jêr her du maneyan jî hevber bikin:

Dema min, xweş bû. 
Dema, min ew dît.

      Di hevoka yekem de veqetandek heye. “Dema min” terkîbek e. Lê ya hevoka duyemîn, peyva “Dema” bi xwe tê maneya: dema ku, çaxa ku, gava ku… Wekî peyva “dema”, peyvên “gava” û “çaxa” û “wexta” jî divê wisa bi kar bê.

e)      Di Kurdî de, dema ku di hevokê de diyar kirin ji bo kesek/tiştekî tê kirin, divê berî veqetandekên ku cûdayê peyvan tê nivîsin “a,ê,ên”  û piştî hevoka diyarkirinê bê bi kar anîn.

Mehmet Ûzûn, ê ku pêşengekî Edebiyata Nûjen a Kurdî, xwedî gelek kitêbên hêjayî ye.

f)        Piştî peyvên bangî ango hîtabî divê bê bi kar anîn.

Hevalên hêja, hûn hemû bi xêr hatin.

g)      Di hevokên mercî de, divê bêhnok piştî hovoka yekem ango ya bi merc, bê nivîsîn.

Eger tu ê werî, ez ê ji bo te cih bigirim.
Heke em dixwazin dereng nemînin, divê em amadekariyên xwe bikin.

3)      Nişana Xalbêhnok ( ; )

a)      Di nava hevokên ku bi şekl û mane wekhev de, mirov dikare ji dêvla xalê vê bi kar bîne. Hevokên ku mîna van; eger bê xal bin, divê bi grêdankekê bê grêdan. Lê belê eger em grêdankan bi kar nînin, wê gavê divê em xalbêhnokan bi kar bînin.

Ka em xwarin bixwin; xwarin amade ye. (çimkî)
Em derkevin derve; hewa îro xweş e. (ji ber ku)

b)      Di nava cure û kompeyvan de, ên ku di nava xwe de bi bêhnokan hatiye veqetandin,  tê bi kar anîn.

Ez ji fêkiyan ji tû, zebeş û hinaran; ji sewzeyan jî ji bexdenûs, kartol û keleman hez dikim.

c)      Ji bo ku pîşkara hevokê tevlihevê peyvên din, ên ku di nava hevokê de zêde û zêde bi bêhnokê bi kar hatiye, nebe; divê xalbêhnok bi kar bê.

Rojhat; ji Hogir, Hêlîn û Şîlanê mezintir e.

Şiyar; Adar, Nûjen û Delalê nas dike.

d)     Di hevokên ku, di nava hêmanên wan de, bêhnok hene de; divê xalbêhnok bê bi kar anîn

Eger tu dixwazî werî, tu dikarî bê; lê em ê zû vegerîn.

4)      Nîşana Du Xal (Du xal li ser hev) ( : )

a)      Bi gelemperî, di cihên ku diyarkirin tê kirin de, tê bi kar anîn.

Rojname: Nameya ku her roj bi nûçeyên rojane derdikeve.
Pênûs: Tiştê kup ê nivîs tê nivîsandin.

b)      Di hevokan de eger hevokek îqtîbas dibe, ango ji cihekî tê girtin, divê du xal bê bi kar anîn.

Hat ba min û got: “Ez, ji zû ve ye te nabînim.”
Herdem serê peyva wê ev e: Rûmet

c)      Di cihê ku mînak dê bê dan de, divê bê bi kar anîn.

Gelek zaravayên zimanê Kurdî hene. Ev jî: Kurmancî, Dimilî, Soranî, Goranî hwd. ne.

5)      Nîşana Baneşan

a)      Ev nîşan; di cihên ku bang kirin, gazî kirin, hawar kirin, tirsîn, şa bûn, qehirîn, ecêb mayîn hwd. tê de heye, divê bê bi kar anîn.
Bavo! Dayê! Xalo! Apo! Bra! Xwişkê! Heval! Dotmamê! Pismam!

Gundîno! Bajarîno! Kurdino! 
Êdî bes e! Îca ev nebû! Hawar! 

       
                                                                                  Mamoste Yılmaz Bağlar

Kürtçe'de Ergatif Yapısı

KÜRTÇE’DE ERGATİF YAPISI

“Çalıştıran” manasındaki Eski Yunanca’dan gelen bir kelimedir. Ancak dil bilimi terminolojisinde yine bu anlamına benzer bir görev ve anlama sahiptir.

 Bilindiği gibi tüm dillerde, zamanlar, fiillere göre değişir ve şekillenirler. Fiil hangi form ve şekli alırsa, zaman da ona göre değişir ve şekil alır. Bu bütün dünya dillerinde değişmez bir kaidedir. Bu hususa ek olarak, bazı Hint-Avrupa dil grubundaki dillerde, farklı bir yapı daha var. Bu yapı da, araştırma konumuz olan, ergatif yapısıdır. Kürtçe ergatif-absolitif bir dildir. Örneğin Türkçe, Kürtçe’den veya Kürtçe gibi ergatif-absolifit dillerden farklı olarak, nominatif-akuzatif bir dildir. Peki ergatif ne demektir ve dil bilgisi yada biliminde ne anlama tekabül eder.

Nasıl ki cümle kurulumlarında, zaman, fiilin form almasına göre oluşur ve yeni bir zaman olarak değişiyorsa, ergatif yapısında; hem fiil formunu alıp değişir hem de cümleniz öznesi durumundaki şahıs zamiri değişir.

Ancak bu yapı, ergatif yapısının bulunduğu dillerde, tüm zamanlara etki ederken; Kürtçe’de sadece geçmiş zaman ve türevlerinde bu etki görülür. Bu yüzden Kürtçe’deki ergatif yapısı için, yarı-ergatif diyebiliriz ki günümüz Kürtçe’si yarı-ergatiftir.

Yukarıda da dediğimiz gibi bu yapı, Kürtçe’de, şimdiki zaman ve gelecek zaman ile bunların türevlerinde kullanılmaz. O halde geçmiş zamanda bu yapıyı nasıl kullanabiliriz veyahut hangi fiiller ergatiftir, hangileri ergatif değildir? Bu sorunun cevabı basittir. Tüm nesne alabilen fiiller ergatiftir ve ergatif yapısı burada kurulabilir.

Örneğin: Yemek fiilinin başına “bir şey” tamlamasını getirdiğimizde anlam değişmiyorsa, o zaman ergatif olacaktır: “Bir şey yemek” dediğimizde fiilin gerçek anlamı dışında farklı bir anlam ortaya çıkmadığı için nesne alabilen ve dolayısıyla ergatif cümle kurulabilecek bir fiildir.

Peki bir fiilin nesne alıp-alamadığı nasıl anlaşılır? Bu sorunun da cevabı oldukça kolaydır. Zirâ fiilin başına, bir nevi, tamlama durumundaki “bir şey” tamlamasını getirdiğimizde, şayet fiilin verdiği anlam değişmiyorsa; o halde nesne alabilen bir fiildir. Ancak anlam farklılaşıyorsa, nesne alan bir fiil değildir ve ergatif olmadığı için cümlede öznenin değişimine herhangi bir etki de etmeyecektir.

Yukarıda değindiğimiz gibi cümlenin öznesi durumundaki, şahıs zamiri, eğer fiil nesne alabilen bir fiil ise; o zaman değişime uğrar. Peki bu değişim nasıl olur? Geçmiş zaman üzerine bir cümle kuracağımız zaman, cümlenin şahıs zamiri düz bir zamir(ez,tu, ew vs.) ise; büzüşük bir zamir(min, te, wî, wê vs.) olur. Eğer büzüşük bir zamir ise, düz olan zamir ile yer değiştirecekir. Bu değişim olduğu zaman cümlenin kendi içerisindeki anlamı değişmez. Bunun değişme mantığı, daha doğrusu neden böyle bir hal aldığını, örneklerden sonra daha detaylı açıklayacağız.

Bu yapıyı iyice anlayabilmek için, bazı örneklerle durumu tatbik edelim:

“dîtin” yani “görmek” fiili nesne alabilen bir fiildir.

Şimdiki Zaman                                  Geçmiş Zaman Ez dibînim(Ben görüyorum)                  Min dît(Ben gördüm) Tu dibînî(Sen görüyorsun)                    Te dît(Sen gördün Ew dibîne(O görüyor)                         Wê/Wê dît(O gördü) Em dibînin(Biz görüyoruz)                    Me dît(Biz gördük) Hûn dibînin(Siz görüyorsunuz)              We dît(Siz gördünüz) Ew dibînin(Onlar görüyorlar)               Wan dît(Onlar gördüler)

Yukarıda da göreceğiniz gibi geçmiş zamanda “Ez” yani “ben” yapısı yerine “Min” yani “beni, bana, benim” yapısı kullanılmış tıpkı diğerlerindeki değişimde olduğu gibi.

“çûn” yani “gitmek” fiili nesne alabilen bir fiil değildir.

Şimdiki Zaman                                  Geçmiş Zaman Ez diçim(Ben gidiyorum)                      Ez çûm(Ben gittim) Tu diçî(Sen gidiyorsun)                        Tu çû(Sen gittin) Ew diçe(O gidiyor)                              Ew çû(O gitti) Em diçin(Biz gidiyoruz)                        Em çûn(Biz gittik) Hûn diçin(Siz gidiyorsunuz)                  Hûn çûn(Siz gittiniz) Ew diçin(Onlar gidiyorlar)                    Ew çûn(Onlar gittiler)

Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı gibi, nesne alamayan bir fiilin geçmiş zamanda çekimi, normal fiil çekimlerine göre oldu. Dolayısıyla herhangi bir özne değişimi olmadı.

Cümlede iki veya daha fazla özne, yani şahıs zamiri, varsa; bunların hepsi değişir. Düz bir özne ise, büzüşük; büzüşük ise, düz özne olurlar.

Örnek:

Şimdiki Zaman                                              Geçmiş Zaman Ez te dibînim(Ben seni görüyorum)                   Min tu dît(Ben seni gördüm) Tu min dibînî(Sen beni görüyorsun)                  Te min dît(Sen beni gördün) Ew min dibîne(O beni görüyor)                        Wê/Wî min dît(O beni gördü) Em we dibînin(Biz sizi görüyoruz)                     Me we dîtin(Biz sizi gördük) Hûn me dibînin(Siz bizi görüyorsunuz)              We em dîtin(Siz bizi gördünüz) Ew me dibînin(Onlar bizi görüyorlar)                Wan em dîtin(Onlar bizi gördüler)

Peki bunun mantığı nedir? Fiillerle birlikte şahıs zamirlerinin de değişmesi durumunda, neden cümlenin anlamı değişmiyor? Doğrusu ergatif yapısının içerisinde barındırdığı gizli edilgen çatıdan ötürü bu anlamlar değişmiyor ve ergatif yapısı bu şekilde meydana geliyor. Dolayısıyla cümlenin fiiline “-in, -un, -im tarafından yapılmak” vazifesini getirir ve fiil bunu özneye yükler. Hal böyle olunca aslında özne değişiminin olması gerektiğini daha rahat anlayabiliriz. Böylelikle ergatif yapısı için, gizli edilgen çatı barındıran bir yapı, diyebiliriz.

Gizli edilgen çatı sayesinde cümlenin öznesi, şahıs zamiri, anlamsız kalmadığı gibi; cümledeki öz anlamını da muhafaza eder.

Örnek:

“Dîtin” yani “Görmek” fiili

Min tu dît(Ben seni gördüm)	Sen benim tarafımdan görüldün
Te ez dîtim(Sen beni gördün)	Ben senin tarafından görüldüm
Wê/Wî ez dîtim(O beni gördü)	Ben onun tarafından görüldüm
Me hûn dîtin(Biz sizi gördük)	Siz bizim tarafımızdan görüldünüz
We em dîtin(Siz bizi gördünüz)	Biz sizin tarafınızdan görüldük
Wan em dîtin(Onlar bizi gördüler)	Biz onlar tarafından görüldük

“Xwarin” yani “yemek” fiili

Min sêv xwar(Ben elma yedim)	Elma benim tarafımdan yenildi
Te sêv xwar(Sen elma yedin)	Elma senin tarafından yenildi
Wê/Wî sêv xwar(O elma yedi)	Elma onun tarafından yenildi
Me sêv xwar(Biz elma yedik)	Elma bizim tarafımızdan yenildi
We sêv xwar(Siz elma yediniz)	Elma sizin tarafınızdan yenildi
Wan sêv xwar(onlar elma yedi)	Elma onların tarafından yenildi

                                                                       Vb. örnekleri çoğaltıkça çoğaltabiliriz

Yukarıdaki örneklerde de gördüğünüz gibi, şahıs zamirleri sahip oldukları öz anlamları muhafaza ederek, cümledeki yerlerini aldılar.

Peki hangi fiiller nesne alabilen fiillerdir hangileri değildir?

Doğrusu “-andin”lı bütün fiiller nesne alabilen fiillerdir. Zirâ bunlar ‘işi yaptıran’ fiiler olduklarından ötürü, yukarıda değindiğimiz özellikleri ihtiva ederler.

Örneğin:

“Gerandin” yani “gezdirmek” fiili

Min tu gerand(Ben seni gezdirdim)	Sen benim tarafımdan gezdirildin
Te ez gerandim(Sen beni gezdirdin)	Ben senin tarafından gezdirildim
Wê/Wî ez gerandim(O beni gezdirdi)	Ben onun tarafından gezdirildim
Me hûn gerandin(Biz sizi gezdirdik)	Siz bizim tarafımızdan gezdirildiniz
We em gerandin(Siz bizi gezidirdiniz)	Biz sizin taradınızdan gezdirildik
Wan em gerandin(Onlar bizi gezdirdi)	Biz onların tarafından gezdirildik

“Şewitandin” yani “yakmak” fiili

Min kaxiz şewitand(Ben kağıt yaktım)	Kağıt benim tarafımdan yakıldı
Te kaxiz şewitand(Sen kağıt yaktın)	Kağıt senin tarafından yakıldı
Wê/Wî kaxiz şewitand(O kağıt yaktı)	Kağıt onun tarafından yakıldı
Me kaxiz şewitand(Biz kağıt yaktık)	Kağıt bizim tarafımızdan yakıldı
We kaxiz şewitand(Siz kağıt yaktınız)	Kağıt sizin tarafınızdan yakıldı
Wan kaxiz şewitand(Onlar kağıt yaktılar)	Kağıt onların tarafından yakıldı

                                                                                  Vb. örnekleri daha da çoğaltabiliriz.

Bazı istisnalar hariç olmakla beraber, “-in” mastarının hemen önünde “t” olan bütün fiiler; daha doğru bir tabir ile “-tin” ile biten bütün fiiler, nesne alırlar.

Örnek:

“Parastin” yani “savunmak” fiili

Min tu parast(Ben seni savundum)	Sen benim tarafımdan savunuldun
Te ez parastim(Sen beni savundun)	Ben senin tarafından savunuldum
Wê/Wî ez parastim(O beni savundu)	Ben onun tarafından savunuldum
Me hûn parastin(Biz sizi savunduk)	Siz bizim tarafımızdan savunuldunuz
We em parastin(Siz bizi savundunuz)	Biz sizin tarafınızdan savunulduk
Wan em parastin(Onlar bizi savundular)	Biz onların tarafından savunulduk

“Bijartin” yani “seçmek” fiili

Min pirtûk bijart(Ben kitap seçtim)	Kitap benim tarafımdan seçildi
Te pirtûk bijart(Sen kitap seçtin)	Kitap senin taradından seçildi
Wê/Wî pirtûk bijart(O kitap seçti)	Kitap onun tarafından seçildi
Me pirtûk bijart(Biz kitap seçtik)	Kitap bizim tarafımızdan seçildi
We pirtûk bijart(Siz kitap seçtiniz)	Kitap sizin tarafınızdan seçildi
Wan pirtûk bijart(Onlar kitap seçti)	Kitap onların tarafından seçildi

                                                                       Vb. örnekleri daha da çoğaltabiliriz.

Bu fiil formlarının dışında, diğer fiil formları da kendi aralarında nesne alabilen ve alamayan, olarak ayrılıyorlar. Ancak bunları bir, nesne alan ya da alamanyan diye, bir gruba koyamayız. Burada fiilin nesne alıp-almadığını anlamak için, yukarıdaki “bir şey” formülünü kullanmak ve anlamdaki değişime göre belirlemek daha makul olacaktır.

Bu gün Kürtçe’nin lehçelerinde ergatîf yapısı Kurmancî’de diğer lehçelerden daha fazla kullanılmaktadır. Ancak bu lehçenin de bazı ağız(şive)larında, artık bu yapının kullanılmadığını görüyoruz. Bu yapıyı hiç kullanmayan ya da çok az kullanan lehçe ise Soranî(Soranice)’dir. Zaten Kurmancî dışındaki diğer lehçelerin hepsinde bu yapı çok az görülür.

Buraya bir not ekleme gereği duyuyorum. Bazı insanlar, ki genellikle ırkçı olanlar, Kürtçe’nin Farsça’dan geldiğine dikkat çekmeye çalışıyorlar. Ancak bu yapı yani ergatif yapısı, Farsça’da hiç olmayan bir yapıdır. Dolayısıyla bu insanların ortaya attıkları bu iddiaları, tekrar tekrar boşa çıkmaktadır. Zirâ Kürtçe ve Farsça için kardeş-dil diyebiliriz, ancak Kürtçe Farsça’dan geliyor diyemeyiz. Zaten bu örnek bile o insanların tezini kolay bir şekilde çürütmeye yeterlidir.

                                                                                             Yılmaz BAĞLAR