Di Nav Zimanê Cîhanê de Cihê Zimanê Kurdî

DI NAV ZIMANÊ CÎHANÊ DE CIHÊ ZIMANÊ KURDÎ

            Di nava mîrovan de fikirek ne rast heye. Ev fikir jî,  zimanê Kurdî zimanekî  nû ye. Lê ev ne rast e. Zimanê Kurdî wek zimanê Farisî, Erebî,  Fransî hwd. zimanekî  kadîm e. Nexwe zimanê Kurdî çawa zimanekî  kadîm e û binyada wê çi ye?

            Zimanê Kurdî di nava koma  zimanê Hind-Ewropî de ye. Ev koma ziman bi texmînî B.Z 3500-an peyda bû ye. Ji vê dîrokê pêv kom nava xwe wekî Rojava, Rojhilat û Başûr ji hev cihê dibin.

Rojava:  Nava xwe Tokarî, Germenî, Helenî, Frîg-Trakyayî(Bitinî), Îtalî, Venedîkî, Mesopîkî,Keldî

Başûr: Zimanê Anatoliya ku gelek ji van zimanên di dîrokê de wenda bû ne.

Rojhilat: Em dikarin vê komê bi sê aliya bilêkol in. Peyda bûna vê jî bi texmînî B.Z 3000-an e. Ji vê dîrokê şûnde nêzikê sala 2700-an zimanê Ermeniyan peyda bû ye. Rewşek balkêş heye ku ne ji zimanê Ermeniyan tu zimanê din peyda bû ye û ne zimanê Ermeniyan di dîrokê de xera bûye. Aliyekî ev ziman bi tenê heta niha hatiye. Aliyê din de zimanê Kefarî, Dartî, Hindî; Baltikî û Slavî heye. Aliyê herî dawiyê de malbata zimanê Îranî tê. Ev malbat di nava xwe de bi du aliya ji hev cihê dibe: Îraniya Rojhilatî û Îraniya Rojavayî. Ya yekemîn de (Îraniya Rojava ya Bakurî) zimanê Farisî, Lûrî, Efganî(Gurrî) hwd. hene. Ya duyemîn de (Îraniya Rojava ya Başûrî) zimanê Kurdî tê.

            Gorî gelek lêkolînkeran zimanê Kurdî berdewama zimanê Medî ye. Jixwe peyv, gotin û gramera herdu zimana wek hev e. Ji ber ku ev fikir, dibe fikirek rast be. Bi texmînî peyda bûna zimanê Kurdî B.Z 1000-500 e. Ji serê Zabûn şûn ve zimanê Kurdî bi du zaravayê mezin ji hev cihê dibe. Ev zaravayên mezin:

1-Pehlewanî: Zaravaya Pehlewanî di nava xwe de wekî Goranî û Dimilî(Zazakî) ji hev vediqetin. Ev her du zarava jî di nava xwe de bi gelek devokan ji hev cihê dibin. Ji bo mînak: Goranî dibe du alî û devokên mîna Lakî û Hewremanî pêk tên. Ev devokan li aliyê Kurdîstana Başûr û Kurdîstana Rojava ya Başûr tên peyivin. Ku Dimilî jî li Kurdîstana Bakur tên peyivin. Lê tiştekî pêwist heye ku em bibêjin, di nava gel de j zaravaya Dimilî re dibêjin Zazakî. Lê belê ev ne rast e. Ji ber ku ev peyva “Zaza”, ewqas ku di vê zaravayê de di gelek peyvan de tîpa “z” zêde ye ku, yên Kurmanc ji van gelên vê zaravayê dipeyivin gotin e “Zaza”. Jixwe mîrovên Dimilî dipeyivin jî ji yên nava wan  de Kurmancî dipeyivin re dibêjin “ Herewere” ku ev peyv jî ji lêkerên “Herin” û “Werin” tên.

2-Kurmancî: Kurmancî di nava xwe de; wekî Kurmanciya Başûr (Soranî) û Kurmanciya Bakur(Behdînanî) ji hev vediqetin. Kurmanciya Başûr di nava we de bi du devokên mezin ji hev vediqetin: Soranî û Kelhûrî. Ev devokan li Kîrmanşahê, Germiyanê, Sileymaniyê, Erdelanê, Erbîlê hwd. tên peyivin. Kurmanciya Bakur jî di nava xwe de bi gelek devokên heremî pêk tên (Botanî, Colemêrgî, Bazidî, Urfî hwd.) lê hemû devok bi yek binyadê li hev dicivin ku ev jî Kurmancî ye.

            Gorî ku me li jor dîtin, binyada zimanê Kurdî kadîm û dirêj e. Zimanê Kurdî di nava xwe bi gelek zarava û devokên heremî ji hev vediqet e. Mîrov dizanin ku zimanek ji zimanekî din bi zarava veqete, gelek demên şûn ve ev zarava bi xwe dibe zimanekî nû. Jixwe zimanên li cîhanê hemû wisa pêk hatin e. Ji ber ku zaravaya Pehlewanî û Kurmancî nava xwe bûn e zimanên nû. Em vê fikirê ji cûdatiya gotin û rêzbûna hevokên van zaravayan karin fam bikin. Lê tiştekî wisa heye ku pewiste nên jibîr kirin, binyada van zaravayan Kurdî ye û hemû zarava û devokên li bin vê binyadê ji zimanê Kurdî  ango ji zimanê kadîm ku Medî tên. Li cîhanê nêzîkê 40-50 milyon Kurd hene. Di nava vê gelhê de 25-30 milyon kes bi Kurmancî diaxivin.

            Li cîhanê gelek komên zimanan hene; koma Hind-Ewropî, Ûral-Altay, Hamî-Samî hwd. Nava van koman ya herî mezin koma Hind-Ewropî ye. Vê komê ji pêk hatina yekem heta niha gelek ziman peyda kiriye. Ev zimanan jî ji hev gelek cûda bû ne. Lê binyada hemûyan ev kom e. Ji ber ku vêgavê di zimanên vê komê de gelek peyv wek hev in:

Kurdî             Elmanî           Îngilîzî                        Farisî              Fransî

Erd                  Erde                Earth                           Eradî               Terre
Stêrk               Stern               Star                             Sitare              Astre
Mak                Mutter             Mother                       Mader             Mére
Hebûn             Habben           Have                           Hesten            Avoir
Min                 Mein               My                              Men                Mon
Na                   Nein                No                              Ne                   Non
Bed                 Böse                Bad                             Bed                 Mauvais
Nû                   Neu                 New                            Nev                 Nouveau
Nav                 Nam                Name                         Nam                Nom
Heşt                Acth                Eight                           Haşt                Heut
Mêr                 Mann              Man                            Merd               Mâle
Du                   Zwei                Two                            Do                   Duex
Derî                 Tür                  Door                           Der                  Porte
Dot                 Tochter           Daughter                      Doxter            Fille
Hêk                 Ei                    Egg                             Toxmê morx   Euf

            Me li jor kal kir ku zimanê Kurdî di nava koma Hind-Ewropî de di nav malbata Hind-Îranî de ye. Gelek kes difikirin ku ger navê vê malbatê Hind-Îranî be, wê demê zimanê Kurdî jî ji zimanê Îranî tê. Jixwe gelek mîrovên nîjadperest yên dijminî bi Kurdan dikişîn in ji vana ne. Lê ev ne rast e. Sedema vê rewşê ev e ku senifandina zimanan gorî erdnîgariyê pêk tê. Di komên zimanan de malbat, gorî erdnîgariya mezinatî tên binavkirin û zimanên wê malbatê jî bin wî navî de tên hesibandin. Ji ber ku em dibêjin zimanê Kurdî di nava koma zimanên Hind-Ewropî, malbata Hind-Îranî de ye. Lê jixwe zimanên Ewropî jî bi Zimanên Latinî, Zimanên Germenî û Zimanên Slavî tên binavkirin û malbat kirin û ev malbatan jî bi gelek zimanan ji hev vediqet in. Lewra zimanê Kurdî ji zimanê Îran ango Farisî nayê. Ev herdu ziman ji binyadekê tên û zimanbirayên hev in. Çawa ku du bira ji dayikekê dibin û mezin dibin şûn ve ji hev cûda dibe û zarokên wan jî her diçin dûrî hev dikevin, ev herdu ziman jî wisa ne. Lê tiştekî wisa heye ku di van herdu zimanan de gelek peyv wek hev in.

Kurdî                         Farisî

Xwîn                          Xün
Nan                             Nan
Bira                             Berader
Tarî                             Tarîk
Dot                             Doxter
Roj,Roz                      Rûz
Kirin                           Kerden
Mirin                           Murden
Bav, Fader                  Peder
Tirs                             Ters
Xweş                          Xoş
Agir, Ar                      Ateş, Azer
Masî                            Mahe
Meh                            Mah
Hefte                          Hafta
Dest                            Dest
Xwedê                        Xuda
           

            Em dikarin mînakan zêde û zêde bikin. Aliyê din jî tîpa di hevokên Kurdî de ya ergatîf(di dema boriyê de guherîna bi lêkeran re cinavkên kesanê jî diguher e) di zimanê Farisî de tune ye. Ev mînak jixwe tenê bese ku zimanê Kurdî û Farisî çawa ji hev cûda ne.  Lê hewce ye ku em du kelama li ser cûda bûna peyvên Farisî û Kurdî çawa dibe bikin.

Di dawiya peyvên Kurdî yên ku bi “v” diqedin, di zimanê Farisî de bi “b” diqedin:

Kurdî                         Farisî
Şev                             Şeb
Bav                             Bab
Tav                             Tab  
û hwd. Peyvên ku di Kurdî de bi “j” destpê dikin an jî diqedin, di Farisî de bi “z” destpê dikin an jî diqedin:

Kurdî                         Farisî
Jehr                             Zehr
Roj                              Roz
Jin                               Zen
Jîn                               Zindegî
û hwd. Peyvên ku di Kurdî de bi “v” destpê dikin an jî diqedin, di Farisî de bi “ şm/m” destpêdikin an jî diqedin, di Kurdî de yên ku “z” di Farisî de “d” diqedin an jî destpêdikin:

Kurdî                         Farisî
Çav                             Çeşm
Zava                           Damad
Zana                           Dana
Gav                             Gam
Nav                             Nam
Zerya                          Derya

            Mîrov bixwaze dikarin mînakan zêde bike. Lê ewqas bese. Nexwe zimanê Kurdî û zimanê Farisî ne yekin û Kurdî ji zimanê Farisî ne hatiye. Hew ev herdu zimanan ji binyadekê hatine û di deman de ji hev cûda bû ne. Jixwe zimanê Kurdî gelek peyv da ye Farisî û ev peyv niha di zimanê Tirkî de jî hene. Wê demê çima gelek mîrov dibêjin peyvên di zimanê Tirkî de ji zimanê Farisî hatine an jî yên Kurdî? Bersiva vê pirsê ewqas ne dijwar e tersane hêsan e. Çimkî zimanê Farisî di dîrokê de her dem bûye zimanê fermî yên dewletê li vê erdnîgariyên ava bû ne. Bilî dewletên Farisî yên Tirk jî kirine zimanên xwe ya fermî(Selçukiyanê Mezin). Ji ber ku vî zimanî ji kîjan zimanê din peyv standî be, ev peyv bûye Farisî û di demê de binyada xwe wenda kirine bûne Farisî. Kurdî jî gelek peyvên wisa daye Farisî û ji Farisî jî çû ne zimanên din. Erê raste ku zimanê Kurdî jî ji zimanê Farisî gelek peyv standî ye. Lê ev neyî ser vê wateyê ku zimanê Kurdî ji zimanê Farisî tê.

            Zimanê Kurdî li ser nivîsê zimanêkî nû ye. Erê di dîrokê de gelek nivîskaran mîna Ehmedê Xanî, Melayê Cizîrî hwd. bi Kurdî nivîsî be jî, bi gelek caran cand û wêje ya Kurdan bi zimanê Erebi, Farisî û Osmanî hatiye nivîsandin. Ji ber ku gelek wêjemend, helbestvan û dîrokzanên Kurd berhemên xwe bi van zimanan nivîsî ne. Jixwe bi Kurdî nivîsandin ba jî, bilî xwendeyên medreseyan kesî din nekarî bûn bixwandiban. Ji ber vê yekê zimanê Kurdî di dirokê de li ser nivîsê zêde hîn ne bû ye. Zaten zimanê nebû ye zimanê fermî, li ser nivîsê hîn nabe û hêdî hêdî di dîrokê de wenda dibe. Lê zimanê Kurdî di dîrokê de wenda ne bû ye tersane heta niha hatiye û niha di nava 40-50 milyon kesan de tê peyivîn. Jixwe ev çawa bû ye ku ev ziman wenda ne bû û heta niha hatiye bênivîs? Bersiva vê pirsê hem di erdnîgariyê de hem jî di rewişta gelê Kurd de veşartî ye. Ji ber ku gelê Kurd di dîrokê di bêdewlet mane lê bindestiya wan tudem ne bû ye bindestiya têkûz(çandevarî, zimanî, folklorî hwd.). Kurd herdem xwedî li ziman û çanda xwe derketine. Ji ber vê yekê zimanê Kurdî heta niha hatiye û ne bû ye zimanê mirî.

Niha zimanê Kurdî roj bi roj ser nivîsê hîn dibe. Hîn bûna ziman li ser nivîsê li aliyekî, aliyê din jî mîrov divê herdem zimanê xwe rast bipeyiv e û xera nekin. Ger ku ziman rast ne yê peyivîn û nivîsîn, her diçe wenda dibe û di dîrokê de dikeve nava koma zimanê mirî. Lê zimanê Kurdî bi qedîm bûna xwe dijwar e ku têkev e nava zimanên mirî.

                                                                                  Yılmaz BAĞLAR