Di Zimanê Kurdî de Ergatîf An Jî Ergatîfî

DI ZIMANÊ KURDÎ DE ERGATÎF AN JÎ ERGATÎFÎ

Ev peyva “Ergatîf” ku ji zimanê Yûnaniya Qedîm tê, wateya wê ya di vî zimanî de “ê/a dixebitîne” ye. Lê wateya wê ya di termînolojiya rêzimanan de hinek cûda ye.

Di zimanan dem li gorî lêkeran pêk tên. Lêker çi formê bistîne, dema wê rêzê jî li gorî wê formê diguhere. Ev yek di hemû zimanên cihanê de wek hev e. Ji bilî vê yekê, di hin zimanê Hind-Ewropî de saziyek cûda jî heye. Ev jî saziya ergatîf e. Kurdî zimanekî ergatîf-absolîtif e. Ji bo mînak Tirkî zimanekî nomînatîf-akuzatîf e. Wê demê ergatîf çi ye û wateya wê ya rêziman tê ser çi?

Çawa ku di rêzan de dem li gorî form standina lêkeran pêk tê û dem diguhere dibe demek nû, di saziya ergatîfê de jî hem lêker forma xwe distîne hem jî pîşkara(cînavk) rêzê li gorî lêkera bireser diguhere. Lê ev sazî di zimanê Kurdî de bi tenê di dema borî û muştaqên wê de heye. Di normalî de ergatîf bandora xwe dide ser hemû deman. Lê di zimanê Kurdî de bi tenê bandora xwe dide ser dema borî. Ji ber vê yekê em dikarin ji ergatîfa zimanê Kurdî re bibêjin “nîv-ergatîf”.

Me li jor jî got ku di zimanê Kurdî de ev sazî di dema niha, dema bê û muştaqên wan de ev sazî bi kar nayê. Wê demê kîjan lêkeran ergatîf e kîjan ne ergatîf e? Hemû lêkerên bireser distînin ergatîf in. Lê çawa tê fehm kirin ku lêker bireser distîne an jî ne nastîne? Bi rastî fehm kirina vê rewşê zehf hêsan e. Ji ber ku, dema em qedîneka “tiştek” bînin pêşiya lêkerê û wateya wê neguhere, wê demê ev ergatîf e. Lê eger biguhere ev ne ergatîf e.

Li jor me got ku pîşkara rêzê, bi rastî cînavka rêzê, dema ku lêker bireser distîne, wê demê ev diguhere. Lê ev guherîn çawa pêk tê? Eger em bi lêkerek bireser distîne rêzekê li ser dema borî ava bikin; cînavka rêzê xwerû be, dibe tewandî; tewandî be, dibe xwerû. Dema ev guherîn pêk bê, wateya rêzê naguhere, lê cînavkên rêzê diguhere.

Ji bo ku em vê saziyê baş fehm bikin, em li ser mînakan berdewam bikin:

Mînak:

Lêkera “dîtin” lêkerek bireser distîne                Lêkera “çûn” bireser nastîne ji ber ne ergatîf e.
 ji ber ergatîf e.              

Dema Niha                Dema Borî Ez dibînim                   Min dît Tu dibînî                      Te dît Ew dibîni                     Wî/Wê dît Em dibînin                   Me dît Hûn dibînin                 We dît Ew dibînin                  Wan dît

Dema Niha                Dema Borî Ez diçim                      Ez çûm Tu diçî                        Tu çû Ew diçe                      Ew çû Em diçin                     Em çûn Hûn diçin                    Hûn çûn Ew diçin                     Ew çûn

Dema ku di rêzê de du an jî zêdetir cînavk hebin, wê demê hemû cînavk diguherin. Eger cînavk xwerû be, dibe tewandî; eger tewadî be, dibe xwerû.

Mînak:

Dema Niha                Dema Borî Ez te dibînim              Min tu dît Tu min dibînî              Te  ez dîtim Ew min dibîni             Wî/Wê ez dîtim Em we dibînin            Me  hûn dîtin Hûn me dibînin           We em dîtin Ew me dibînin            Wan em dîtin

Vaca vê saziyê çiye. An jî dema teva lêkera cînavk jî diguhere, wateya wê çawa naguhere? Bi rastî vaca vê saziyê ku karê tîne ser lêkerê ev e “ji aliyê tiştekî/kesekî kirin” ne. Ev sazî bi xwe di hundirê xwe de saziya pasîf a veşartî dihewîne. Dema boriya Kurdî ku eger ergatîf be, ev bi xwe saziya pasîf a veşartî dihewîne.

Ji ber vê yekê guherîna cînavkan bêwate namîne û wateya xwe ya rast muhafaza dikin. Ango cînavk xwerû be, wateya tewandî nade û wateya xwe ya rast dide; tewandî be jî wateya cînavka xwerû nade û wateya xwe ya rast dide.

Mînak:

Dîtin

Min tu dît	Tu ji aliyê min hatî dîtin
Te ez dîtim	Ez ji aliyê te hatim dîtin
Wî/Wê ez dîtim	Ez ji aliyê wê/wî hatim dîtin
Me hûn dîtin	Hûn ji aliyê me hatin dîtin
We em dîtin	Em ji aliyê we hatin dîtin
Wan em dîtin	Em ji aliyê wan hatin dîtin

Xwarin

Min sêv xwar	Sêv ji aliyê min hate xwarin
Te sêv xwar	Sêv ji aliyê te hate xwarin
Wê/Wê sêv xwar	Sêv ji aliyê wê/wî hate xwarin
Me sêv xwar	Sêv ji aliyê me hate xwarin
We sêv xwar	Sêv ji aliyê we hate xwarin
Wan sêv xwar	Sêv ji aliyê wan hate xwarin

Bihîstin

Min Ronî bihîst	Ronî ji aliyê min hate bihîstin
Te Ronî bihîst	Ronî ji aliyê te hate bihîstin
Wê/Wî Ronî bihîst	Ronî ji aliyê wê/wî hate bihîstin
Me Ronî bihîst	Ronî ji aliyê me hate bihîstin
We Ronî bihîst	Ronî ji aliyê we hate bihîstin
Wan Ronî bihîst	Ronî ji aliyê wan hate bihîstin

                                               Hwd. Em dikarin mînakan hin zêde bikin.

Ka em binêrin ku kîjan form lêker bireser distîne ye.

Bi rastî hemû lêkeran bi qertafa raderê ya ku bi “-andin” diqede, bireser distînin.

Mînak:

Gerandin

Min tu gerand	Tu ji aliyê min hatî gerandin
Te ez geradim	Ez ji aliyê te hatim gerandin
Wê/Wê ez gerandim	Ez ji aliyê wê/wî hatim gerandim
Me hûn gerandin	Hûn ji aliyê me hatin gerandin
We em gerandin	Em ji aliyê we hatin gerandin
Wan em gerandin	Em ji aliyê wan hatin gerandin

Şewitandin

Min kaxiz şewitand	Kaxiz ji aliyê min hate şewitandin
Te kaxiz şewitand	Kaxiz ji aliyê te hate şewitandin
Wê/Wî kaxiz şewitand	Kaxiz ji aliyê wê/wî hate şewitandin
Me kaxiz şewitand	Kaxiz ji aliyê me hate şewitandin
We kaxiz şewitand	Kaxiz ji aliyê we hate şewitandin
Wan kaxiz şewitand	Kaxiz ji aliyê wan hate şewitandin

                                               Hwd. Em dikarin mînakan hin zêde bikin.

Ji bilî hin îstîsnayan, lêkerên xwerû yên ku tîpa “t” li pêş qertafa radera “-in” heye, ango em bibêjin ên bi “-tin” diqedin hemû bireser distînin.

Parastin

Min tu parast	Tu ji aliyê min hatî parastin
Te ez parastim	Ez ji aliyê te hatim parastin
Wê/Wî ez parastim	Ez ji aliyê wê/wî hatim parastin
Me hûn parastin	Hûn ji aliyê me hatin parastin
We em parastin	Em ji aliyê we hatin parastin
Wan em parastin	Em ji aliyê wan hatin parastin

Bijartin

Min pirtûk bijart	Pirtûk ji aliyê min hate bijartin
Te pirtûk bijart	Pirtûk ji aliyê te hate bijartin
Wê/Wî pirtûk bijart	Pirtûk ji aliyê wê/wê hate bijartin
Me pirtûk bijart	Pirtûk ji aliyê me hate bijartin
We pirtûk bijart	Pirtûk ji aliyê we hate bijartin
Wan pirtûk bijart	Pirtûk ji aliyê wan hate bijartin

Hwd. Em dikarin mînakan hin zêde bikin.

Ji bilî van formên lêkeran, lêkerên din jî di nava xwe de wekî bireser distîne an nastîne ji hev cihê dibin. Lê em nikarin wan bixin komekê. Ji bo ku fehm kirina kîjan bireser distîne an nastîne, pêwist e ku em li wateya wan binêrin û li gorî formula ku me li jor got, fehm bikin ku bireser distîne ye an jî nastîne ye.

Niha di zaravayên zimanê Kurdî de ergatîfî zêdetir di zaravaya Kurmancî de bi kar tê. Lê li hin devokên vê zaravayê ev sazî nema bi kar tê. Di zaravayên din de ya ku vê niha nema bi kar tîne an jî herî kêm bi kar tîne, zaravaya Soranî ye. Ji xwe zaravayên xêndî Kurmancî, zaravayên din vê pir kêm bi kar tînin.

Di vir de ez dixwazim tiştekî diyar bikim. Hin kes ku gelemperiya wan nîjadperest in, dibêjin ku zimanê Kurdî ji zimanê Farisî tê. Lê di zimanê Farisî de ev saziya ergatîf qet nîne. Ji ber vê yekê ev fikra wan a vala dîsa û dîsa vala derdikeve. Ji xwe em dikarin ji bo Kurdî û Farisî bibêjin bra-ziman in. Lê kes nikarin bibêjin Kurdî ji zimanê Farisî tê. Ev mînak bi tenê fikra wan vala derdixe.


                                                                                                     Yılmaz BAĞLAR